راهنمای خرید تلسکوپ (بخش3)

برای انتخاب تلسکوپی مناسب، ابتدا باید با مشخصه‌ها و انواع آن‌ها آشنا شوید. این مجموعه مقاله به شما کمک می‌کند تا با تلسکوپ‌ها بهتر آشنا شوید و مناسب‌ترین تلسکوپ را برای کارکرد دلخوا‌ه‌تان پیدا کنید

تصویر ناواضح همیشه به علت خطای اپتیکی رخ نمی‌دهد. گاهی فقط حاصل جوّ آشفته‌ی بالای سر تلسکوپ ما یا به علت اختلاف دمای تلسکوپ با محیط است. به ترتیب عکس‌های تصویر یر نگته کنید هر تصویر ستاره‌ای را نشان می‌دهد که در بزرگ‌نمایی متوسط یا زیاد تلسکوپ از وضعیت کانونی (فوکوس) کمی خارج شده‌ است. در این تصاویر حلقه‌حلقه‌های حاصل از پراش نور را می‌بینید. وقتی این کار را انجام می‌دهید وضعیت سلامت اُپتیک مشخص می‌شود.

عدم وضوح شاید به علت انبساط یا انقباض آینه یا به علت اختلاف شدید دمای محیط با دمای آینه باشد. بهتر است در شب‌های زمستانی دست کم نیم ساعتی پیش از رصد، تلسکوپ را بیرون بگذارید.
وقتی تلسکوپ را تازه از درون خانه به محیط بیرون آورده باشید به علت همین اختلاف دما جریان هوای آشفته‌ای درون لوله ایجاد مي‌شود. تلسکوپ‌های شکستی زودتر از تلسکوپ‌های بازتابي‌ها و کاسگرین‌ با محیط هم‌دما مي‌شوند و این مزیت جالب‌توجهی برای آن‌ها است. به هر حال بهتر است در شب‌های زمستانی دست کم نیم ساعتی پیش از رصد، تلسکوپ را بیرون بگذارید

آشفتگی جوّی همواره وجود دارد گاهی کم و گاهی زیاد. وقتی با تلسکوپ به قرص سیاره یا ماه و در روز با فیلتر خورشیدی به قرص خورشید نگاه مي‌کنید، در بزرگ‌نمایی مناسبی می‌بینید که لبه‌ها «موج مي‌زنند» گویی‌که تصویر بر آب موّاجی افتاده است. در این حالت آشفتگی جوّی شدید است. میزان آشفتگی جوّی را با نام «دید نجومی، seeing» می‌شناسیم. این ویژگی نشان‌دهنده‌ی کوچک‌ترین زاویه‌ای است که مي‌توان با ابزار ایده‌آل تفکیک کرد.
در شهرهای بزرگ و آلوده دید نجومی 3 تا 4 ثانیه‌ی قوس، در رصدگاه مناسب بیرون از شهر 1تا 2 ثانیه‌‌ی قوس و در رصدخانه‌های برتر جهان کم‌تر از یک ثانیه‌ی قوس است. هم‌دما کردن تلسکوپ، قرار دادن آن روی زمین خاکی یا چمن (به ‌وي‍ژه دور از آسفالت و بام قیراندود شده که شب به شدت گرما پس می‌دهد) در کاهش آشفتگی هوای بالای سر اُپتیک اثر می‌گذارد. اما آشفتگی لایه‌های بالای جوّ را نمي‌توان کاری کرد. برخی رصدگران با پوشاندن بخشی از دهانه‌ی تلسکوپ و افزایش نسبت کانونی، تا حدی که از روشنایی موضوع رصدی چندان کم نشود، رصدهای سیاره‌ای دقیق‌تری را انجام مي‌دهند

استقرار تلسکوپ

اما نیمه‌ی دوم تلسکوپ‌ مقر یا پایه آن است. حتی بهترین تلسکوپ جهان وقتی روی پایه‌ای قرار بگیرد که با وزش نسیمی بلرزد، بی‌ارزش می‌شود. پس معیار بعدی در کنار گشودگی، فاصله‌ی کانونی و نوع اپتیکی تلسکوپ، بدون شک استقرار آن است. از سویی مقر یا پایه باید به اندازه‌ی کافی محکم باشد و از سوی دیگر نه آن‌قدر سنگین باشد که فقط محدود به استفاده در محل سکونت ما شود و هر بار حمل‌و‌نقل آن به بیرون از شهر به کابوس تبدیل شود. فراموش نکنید تلسکوپی برای شما بهتر است که بتوانید بیشترین استفاده را از آن بکنید.

استقرار تلسكوپ به دو صورت سمت-ارتفاعی و استوایی است. همان‌طور كه از اسم آن پیدا است استقرار سمت-ارتفاعی تلسكوپ را فقط به سادگی در امتداد سمت، یعنی موازی افق، به چپ و راست و در امتداد ارتفاع بالا و پایین می‌برد. این ساده‌ترین نوع حركت و پیمایش در آسمان است. به همین علت برای رصدگران تازه‌كار و آن‌هایی كه قصد دارند از تلسكوپ خود برای دیدن مناظر زمینی و گشت‌و‌گذار در طبیعت هم استفاده كنند، بهترین انتخاب است. تلسكوپ روی پایه‌ی عكاسی قرار می‌گیرد اما پیچ‌هایی برای حركت آرام آن وجود دارد.

نوع دیگر استقرار، یعنی استوایی، تلسكوپ را در دو امتداد مختصات استوایی آسمان، یعنی بُعد و میل، حركت مي‌دهد. بعد و میل معادل طول و عرض جغرافیایی اما بر كره‌ی آسمان‌اند. حركت تلسكوپ در امتداد این دایره‌ها حركتی كمانی است. فرض كنید می‌خواهید تلسكوپ را به بالا حركت دهید، تلسکوپ در امتداد یك كمان و به صورت اریب هم به جانب و هم به بالا حركت می‌كند و مستقیماً به جایی‌كه شما مایلید نمی‌رود. این موضوع كار را برای رصدگران تازه‌كار دشوار مي‌كند و همین‌طور برای رصدگرانی كه مایل‌اند اجرام بسیاری را در یك شب رصد كنند و در میان خوشه‌ها، سحابی‌ها و كهكشان‌ها پرسه بزنند (مانند شركت‌كنندگان در رقابت ماراتن مسیه).

اما فایده‌ی این نوع استقرار چیست؟ بدون استقرار استوایی عكاسی بلندمدت از اجرام غیرستاره‌ای امكان‌پذیر نیست (مگر با ابزارهای جانبی گران‌قیمتی كه منجمان آماتور كم‌تر به سراغ آن می‌روند). برای عکاسی در این حالت باید تلسكوپ استوایی و مجهز به موتور ردیاب باشد. پس از آن‌كه محور قطبی استقرار استوایی با محور چرخش زمین، یعنی امتداد ستاره‌ی قطبی، هم‌خط شد تلسكوپ آماده‌ی دنبال‌كردن اجرام است. (درباره‌ی قطبی‌كردن تلسكوپ مقاله‌ی راهنما در نجوم شماره‌ی 152 را بخوانید).

تلسكوپ با استقرار استوایی مناسب افرادی است كه تجربه‌ی رصد و كار با تلسكوپ را تا حدودی كسب‌كرده‌ باشند. همین‌طور برای افرادی كه به طور جدی مایل‌اند رصدهای نجومی را دنبال كنند و فقط كاربری نجومی از تلسكوپ موردنظرشان مي‌خواهند. چنین تلسکوپی برای کسانی که تصمیم دارند از اعماق آسمان عکس بگیرند  مناسب است چه با نصب دوربین بر قلمدوش تلسكوپ (یعنی فقط استفاده از استقرار استوایی آن برای عكاسی بلند مدت با عدسی دوربین) چه با نصب مستقیم دوربین به محل كانون تلسكوپ برای عكاسی نمای نزدیك از اجرام سماوی.

موتور ردیاب

این ابزار بر استقرار استوایی (یا استقرار سمت-ارتفاعی مجهز به دستگاهGoTo) نصب می‌شود. موتور، تلسکوپ را در 24 ساعت یک‌بار دور محور قطبی استقرار مي‌گرداند (باید پیش از استفاده از موتور، استقرار قطبی شده باشد) به‌طوری‌كه ستاره‌ای در میدان دید همواره درآن‌جا بماند.

وقتی موتور ردیاب استفاده نمی‌كنید با چرخش زمین به دور خود و حركت ظاهری شرق به غرب تمام اجرام، ستاره‌ها از میدان‌دید به تدریج خارج می‌شوند. در رصد ماه، سیارات و اجرام كوچك كه می‌خواهید از بزرگ‌نمایی زیاد استفاده كنید این مشكل خیلی زود پدیدار می‌شود. موضوع رصدی آن‌قدر سریع از میدان‌دید خارج می‌شود كه هر چند ثانیه باید تلسكوپ را حركت دهید. فقط با موتور ردیاب و استقرار استوایی می‌توان عكس‌هایی با نوردهی بلندمدت از سحابی‌ها و اجرام كم‌نور اعماق آسمان گرفت. وقتی موتور ردیاب نباشد عكاسی محدود به درخشان‌ترین اجرامی است (مانند ماه، سیارات و برخی ستاره‌های دوتایی پرنور) كه در نوردهی‌های كوتاه ثبت می‌شوند آن هم پیش از این‌‌كه به علت جابه‌جایي‌شان محو یا مثل خطی كشیده شوند.

برای رصد فقط كافی است موتورهای ردیاب در محور بعد باشند اما برای عكاسی دقیق نیاز است كه در دو محور بعد و میل كار گذاشته شوند.

تلسكوپ‌های دابسونی

این ابزار دوست‌داشتنی، از دهه‌ی1960/1340همراه منجمان آماتور بوده است. استقرار سمت-ارتفاعی این تلسكوپ ساده‌ترین نوع ممكن و درعین‌حال كارآمد، نسبتاً سبك، بسیار كم‌هزینه و كاربر دوستانه است. به همین علت در جامعه‌ی جهانی نجوم آماتوری دابسوني‌ها پرطرفدارترین‌اند. بسیاری نیز تلسكوپ‌های نیوتنی دست‌ساز خود را بر پایه‌ی دابسونی ساده سوار مي‌كنند. اگرچه اغلب منجمان آماتور توان خرید تلسكوپ 8 یا 10 اینچ كاسگرین یا نیوتني‌های بزرگ بر پایه استوایی را ندارند، مي‌توانند به تلسكوپی دابسونی با چنین گشودگی و اغلب با همان كیفیت اپتیكی دست یابند. برای افرادی كه بیشترین دهانه با كم‌ترین بودجه را جست‌وجو مي‌كنند، این بهترین انتخاب است.

اما كاستي‌های این تلسكوپ چیست؟ اگرچه آن‌ها از نیوتنی‌هایی با استقرار استوایی بسیار سبك‌ترند و حتی از كاسگرین‌های هم‌تراز خود، اما پیكره‌ی آن‌ها كماكان بزرگ است و برای رصدگرانی كه مایل‌اند تلسكوپ‌شان را همه‌جا در طبیعت درون كوله‌پشتی یا كیف كوچكی ببرند ایده‌آل نیستند. دابسوني‌ها مناسب رصدگاهي‌ هستند كه اتومبیل تا كنار آن برود. دابسونی‌ها با استقرار سمت-ارتفاعی تلسكوپ‌های مناسبی برای رصدگران اعماق آسمان‌اند اما برای عكاسان نجومی خیر. با این ابزار عكاسی محدود به خورشید، ماه و سیارات مي‌شود مگر این‌كه در مراحل بعد پایه‌ی استوایی نیز برای اپتیك نیوتنی آن گرفته شود.

جستجوی خودکار GoTo

دستگاه جست‌وجوی خودكار اجرام آسمان یا به اصطلاح GoTo  تلسكوپ را به هرجا شما بخواهید نشانه می‌رود. پس از شناسایی زمان و مكان رصدگر (كه در دستگاه‌های GoTo مجهز به GPS خودكار انجام می‌شود) و شناسایی یك تا سه ستاره در آسمان، تلسكوپ خودكار شما آماده‌ی كار است. نمایش این فناوری مسحور‌كننده با فشردن یك دكمه آغاز می‌شود. در فهرست هزاران جرم موجود در حافظه‌ی دستگاه كهكشانM31  را انتخاب كنید و حالا دكمه‌ی GoTo را فشار دهید. تلسكوپ با سرعت چند درجه در هر ثانیه به سوی جرم می‌رود و چند ثانیه بعد كهكشان در میدان‌ دید شما است.

فوق‌العاده است اما بی‌ضرر هم نیست! اگرچه هر روز این فناوری بیشتر و بیشتر متداول مي‌شود، کسانی كه مایل به شناخت آسمان‌اند باید راه پله به پله‌ی پیمایش آسمان را طی كنند. پرش از ستاره‌ای به ستاره‌ی دیگر شاید بارها بیشتر از تلسكوپ GoTo شما را منتظر بگذارد اما راه را به خوبی یاد مي‌گیرید و از پیمودن آن نیز لذت خواهید برد. شاید مثال آن رفتن به قله‌ی كوه با تله‌كابین یا پای پیاده باشد. اگر از كوه‌پیمایی لذت مي‌برید انتخاب شما مشخص است.

تلسكوپ‌های مجهز به این دستگاه را بیشتر به رصدگرانی توصیه می‌كنم كه پیمایش مقدماتی آسمان را طی كرده‌اند و حالا به فناوری الكترونیك این دستگاه‌ها برای عكاسی از اعماق آسمان، جست‌وجوی اجرام كم‌نور، دنبال‌كردن ماهواره‌ها و فعالیت‌های تازه‌ای كه با این فناوری ممكن مي‌شوند، نیاز دارند. بدون‌شك در این مرحله تلسكوپ GoTo ابزاری فوق‌العاده خواهد بود، به ویژه برای عكاسان اعماق آسمان. این دستگاه برای این افراد و گروه‌ها نیز مناسب است:

مراكز آموزشی، رصدخانه‌ها و علاقه‌مندانی كه مي‌خواهند رصد آسمان را فقط گاهی به صورت تفننی انجام دهند و مایل‌ا‌ند دیدن زیبایي‌های آسمان هر از گاهی آن‌ها را سرشار از شوق كند اما حوصله‌ی پیمایش در آسمان را ندارند.

فراموش نكنید كه رصدگرانی با بودجه‌ی محدود مي‌توانند بهای خرید تلسكوپ كوچك GoTo را صرف خرید تلسكوپی بزرگ اما ساده كنند.

راهنمای خرید تلسکوپ (بخش2)

راهنمای خرید تلسکوپ (بخش1)

نویسنده: بابک امین تفرشی 1396 – به روزرسانی و ویرایش 1402

آشنایی با تلسکوپ در برنامه آسمان شب با حضور بابک تفرشی