راهنمای خرید تلسکوپ (بخش3)

برای انتخاب تلسکوپی مناسب، ابتدا باید با مشخصه‌ها و انواع آن‌ها آشنا شوید. این مجموعه مقاله به شما کمک می‌کند تا با تلسکوپ‌ها بهتر آشنا شوید و مناسب‌ترین تلسکوپ را برای کارکرد دلخوا‌ه‌تان پیدا کنید

تصویر ناواضح همیشه به علت خطای اپتیکی رخ نمی‌دهد. گاهی فقط حاصل جوّ آشفته‌ی بالای سر تلسکوپ ما یا به علت اختلاف دمای تلسکوپ با محیط است. به ترتیب عکس‌های تصویر یر نگته کنید هر تصویر ستاره‌ای را نشان می‌دهد که در بزرگ‌نمایی متوسط یا زیاد تلسکوپ از وضعیت کانونی (فوکوس) کمی خارج شده‌ است. در این تصاویر حلقه‌حلقه‌های حاصل از پراش نور را می‌بینید. وقتی این کار را انجام می‌دهید وضعیت سلامت اُپتیک مشخص می‌شود.

عدم وضوح شاید به علت انبساط یا انقباض آینه یا به علت اختلاف شدید دمای محیط با دمای آینه باشد. بهتر است در شب‌های زمستانی دست کم نیم ساعتی پیش از رصد، تلسکوپ را بیرون بگذارید.
وقتی تلسکوپ را تازه از درون خانه به محیط بیرون آورده باشید به علت همین اختلاف دما جریان هوای آشفته‌ای درون لوله ایجاد می‌شود. تلسکوپ‌های شکستی زودتر از تلسکوپ‌های بازتابی‌ها و کاسگرین‌ با محیط هم‌دما می‌شوند و این مزیت جالب‌توجهی برای آن‌ها است. به هر حال بهتر است در شب‌های زمستانی دست کم نیم ساعتی پیش از رصد، تلسکوپ را بیرون بگذارید

آشفتگی جوّی همواره وجود دارد گاهی کم و گاهی زیاد. وقتی با تلسکوپ به قرص سیاره یا ماه و در روز با فیلتر خورشیدی به قرص خورشید نگاه می‌کنید، در بزرگ‌نمایی مناسبی می‌بینید که لبه‌ها «موج می‌زنند» گویی‌که تصویر بر آب موّاجی افتاده است. در این حالت آشفتگی جوّی شدید است. میزان آشفتگی جوّی را با نام «دید نجومی، seeing» می‌شناسیم. این ویژگی نشان‌دهنده‌ی کوچک‌ترین زاویه‌ای است که می‌توان با ابزار ایده‌آل تفکیک کرد.
در شهرهای بزرگ و آلوده دید نجومی 3 تا 4 ثانیه‌ی قوس، در رصدگاه مناسب بیرون از شهر 1تا 2 ثانیه‌‌ی قوس و در رصدخانه‌های برتر جهان کم‌تر از یک ثانیه‌ی قوس است. هم‌دما کردن تلسکوپ، قرار دادن آن روی زمین خاکی یا چمن (به ‌وی‍ژه دور از آسفالت و بام قیراندود شده که شب به شدت گرما پس می‌دهد) در کاهش آشفتگی هوای بالای سر اُپتیک اثر می‌گذارد. اما آشفتگی لایه‌های بالای جوّ را نمی‌توان کاری کرد. برخی رصدگران با پوشاندن بخشی از دهانه‌ی تلسکوپ و افزایش نسبت کانونی، تا حدی که از روشنایی موضوع رصدی چندان کم نشود، رصدهای سیاره‌ای دقیق‌تری را انجام می‌دهند

استقرار تلسکوپ

اما نیمه‌ی دوم تلسکوپ‌ مقر یا پایه آن است. حتی بهترین تلسکوپ جهان وقتی روی پایه‌ای قرار بگیرد که با وزش نسیمی بلرزد، بی‌ارزش می‌شود. پس معیار بعدی در کنار گشودگی، فاصله‌ی کانونی و نوع اپتیکی تلسکوپ، بدون شک استقرار آن است. از سویی مقر یا پایه باید به اندازه‌ی کافی محکم باشد و از سوی دیگر نه آن‌قدر سنگین باشد که فقط محدود به استفاده در محل سکونت ما شود و هر بار حمل‌و‌نقل آن به بیرون از شهر به کابوس تبدیل شود. فراموش نکنید تلسکوپی برای شما بهتر است که بتوانید بیشترین استفاده را از آن بکنید.

استقرار تلسکوپ به دو صورت سمت-ارتفاعی و استوایی است. همان‌طور که از اسم آن پیدا است استقرار سمت-ارتفاعی تلسکوپ را فقط به سادگی در امتداد سمت، یعنی موازی افق، به چپ و راست و در امتداد ارتفاع بالا و پایین می‌برد. این ساده‌ترین نوع حرکت و پیمایش در آسمان است. به همین علت برای رصدگران تازه‌کار و آن‌هایی که قصد دارند از تلسکوپ خود برای دیدن مناظر زمینی و گشت‌و‌گذار در طبیعت هم استفاده کنند، بهترین انتخاب است. تلسکوپ روی پایه‌ی عکاسی قرار می‌گیرد اما پیچ‌هایی برای حرکت آرام آن وجود دارد.

نوع دیگر استقرار، یعنی استوایی، تلسکوپ را در دو امتداد مختصات استوایی آسمان، یعنی بُعد و میل، حرکت می‌دهد. بعد و میل معادل طول و عرض جغرافیایی اما بر کره‌ی آسمان‌اند. حرکت تلسکوپ در امتداد این دایره‌ها حرکتی کمانی است. فرض کنید می‌خواهید تلسکوپ را به بالا حرکت دهید، تلسکوپ در امتداد یک کمان و به صورت اریب هم به جانب و هم به بالا حرکت می‌کند و مستقیماً به جایی‌که شما مایلید نمی‌رود. این موضوع کار را برای رصدگران تازه‌کار دشوار می‌کند و همین‌طور برای رصدگرانی که مایل‌اند اجرام بسیاری را در یک شب رصد کنند و در میان خوشه‌ها، سحابی‌ها و کهکشان‌ها پرسه بزنند (مانند شرکت‌کنندگان در رقابت ماراتن مسیه).

اما فایده‌ی این نوع استقرار چیست؟ بدون استقرار استوایی عکاسی بلندمدت از اجرام غیرستاره‌ای امکان‌پذیر نیست (مگر با ابزارهای جانبی گران‌قیمتی که منجمان آماتور کم‌تر به سراغ آن می‌روند). برای عکاسی در این حالت باید تلسکوپ استوایی و مجهز به موتور ردیاب باشد. پس از آن‌که محور قطبی استقرار استوایی با محور چرخش زمین، یعنی امتداد ستاره‌ی قطبی، هم‌خط شد تلسکوپ آماده‌ی دنبال‌کردن اجرام است. (درباره‌ی قطبی‌کردن تلسکوپ مقاله‌ی راهنما در نجوم شماره‌ی 152 را بخوانید).

تلسکوپ با استقرار استوایی مناسب افرادی است که تجربه‌ی رصد و کار با تلسکوپ را تا حدودی کسب‌کرده‌ باشند. همین‌طور برای افرادی که به طور جدی مایل‌اند رصدهای نجومی را دنبال کنند و فقط کاربری نجومی از تلسکوپ موردنظرشان می‌خواهند. چنین تلسکوپی برای کسانی که تصمیم دارند از اعماق آسمان عکس بگیرند  مناسب است چه با نصب دوربین بر قلمدوش تلسکوپ (یعنی فقط استفاده از استقرار استوایی آن برای عکاسی بلند مدت با عدسی دوربین) چه با نصب مستقیم دوربین به محل کانون تلسکوپ برای عکاسی نمای نزدیک از اجرام سماوی.

موتور ردیاب

این ابزار بر استقرار استوایی (یا استقرار سمت-ارتفاعی مجهز به دستگاهGoTo) نصب می‌شود. موتور، تلسکوپ را در 24 ساعت یک‌بار دور محور قطبی استقرار می‌گرداند (باید پیش از استفاده از موتور، استقرار قطبی شده باشد) به‌طوری‌که ستاره‌ای در میدان دید همواره درآن‌جا بماند.

وقتی موتور ردیاب استفاده نمی‌کنید با چرخش زمین به دور خود و حرکت ظاهری شرق به غرب تمام اجرام، ستاره‌ها از میدان‌دید به تدریج خارج می‌شوند. در رصد ماه، سیارات و اجرام کوچک که می‌خواهید از بزرگ‌نمایی زیاد استفاده کنید این مشکل خیلی زود پدیدار می‌شود. موضوع رصدی آن‌قدر سریع از میدان‌دید خارج می‌شود که هر چند ثانیه باید تلسکوپ را حرکت دهید. فقط با موتور ردیاب و استقرار استوایی می‌توان عکس‌هایی با نوردهی بلندمدت از سحابی‌ها و اجرام کم‌نور اعماق آسمان گرفت. وقتی موتور ردیاب نباشد عکاسی محدود به درخشان‌ترین اجرامی است (مانند ماه، سیارات و برخی ستاره‌های دوتایی پرنور) که در نوردهی‌های کوتاه ثبت می‌شوند آن هم پیش از این‌‌که به علت جابه‌جایی‌شان محو یا مثل خطی کشیده شوند.

برای رصد فقط کافی است موتورهای ردیاب در محور بعد باشند اما برای عکاسی دقیق نیاز است که در دو محور بعد و میل کار گذاشته شوند.

تلسکوپ‌های دابسونی

این ابزار دوست‌داشتنی، از دهه‌ی1960/1340همراه منجمان آماتور بوده است. استقرار سمت-ارتفاعی این تلسکوپ ساده‌ترین نوع ممکن و درعین‌حال کارآمد، نسبتاً سبک، بسیار کم‌هزینه و کاربر دوستانه است. به همین علت در جامعه‌ی جهانی نجوم آماتوری دابسونی‌ها پرطرفدارترین‌اند. بسیاری نیز تلسکوپ‌های نیوتنی دست‌ساز خود را بر پایه‌ی دابسونی ساده سوار می‌کنند. اگرچه اغلب منجمان آماتور توان خرید تلسکوپ 8 یا 10 اینچ کاسگرین یا نیوتنی‌های بزرگ بر پایه استوایی را ندارند، می‌توانند به تلسکوپی دابسونی با چنین گشودگی و اغلب با همان کیفیت اپتیکی دست یابند. برای افرادی که بیشترین دهانه با کم‌ترین بودجه را جست‌وجو می‌کنند، این بهترین انتخاب است.

اما کاستی‌های این تلسکوپ چیست؟ اگرچه آن‌ها از نیوتنی‌هایی با استقرار استوایی بسیار سبک‌ترند و حتی از کاسگرین‌های هم‌تراز خود، اما پیکره‌ی آن‌ها کماکان بزرگ است و برای رصدگرانی که مایل‌اند تلسکوپ‌شان را همه‌جا در طبیعت درون کوله‌پشتی یا کیف کوچکی ببرند ایده‌آل نیستند. دابسونی‌ها مناسب رصدگاهی‌ هستند که اتومبیل تا کنار آن برود. دابسونی‌ها با استقرار سمت-ارتفاعی تلسکوپ‌های مناسبی برای رصدگران اعماق آسمان‌اند اما برای عکاسان نجومی خیر. با این ابزار عکاسی محدود به خورشید، ماه و سیارات می‌شود مگر این‌که در مراحل بعد پایه‌ی استوایی نیز برای اپتیک نیوتنی آن گرفته شود.

جستجوی خودکار GoTo

دستگاه جست‌وجوی خودکار اجرام آسمان یا به اصطلاح GoTo  تلسکوپ را به هرجا شما بخواهید نشانه می‌رود. پس از شناسایی زمان و مکان رصدگر (که در دستگاه‌های GoTo مجهز به GPS خودکار انجام می‌شود) و شناسایی یک تا سه ستاره در آسمان، تلسکوپ خودکار شما آماده‌ی کار است. نمایش این فناوری مسحور‌کننده با فشردن یک دکمه آغاز می‌شود. در فهرست هزاران جرم موجود در حافظه‌ی دستگاه کهکشانM31  را انتخاب کنید و حالا دکمه‌ی GoTo را فشار دهید. تلسکوپ با سرعت چند درجه در هر ثانیه به سوی جرم می‌رود و چند ثانیه بعد کهکشان در میدان‌ دید شما است.

فوق‌العاده است اما بی‌ضرر هم نیست! اگرچه هر روز این فناوری بیشتر و بیشتر متداول می‌شود، کسانی که مایل به شناخت آسمان‌اند باید راه پله به پله‌ی پیمایش آسمان را طی کنند. پرش از ستاره‌ای به ستاره‌ی دیگر شاید بارها بیشتر از تلسکوپ GoTo شما را منتظر بگذارد اما راه را به خوبی یاد می‌گیرید و از پیمودن آن نیز لذت خواهید برد. شاید مثال آن رفتن به قله‌ی کوه با تله‌کابین یا پای پیاده باشد. اگر از کوه‌پیمایی لذت می‌برید انتخاب شما مشخص است.

تلسکوپ‌های مجهز به این دستگاه را بیشتر به رصدگرانی توصیه می‌کنم که پیمایش مقدماتی آسمان را طی کرده‌اند و حالا به فناوری الکترونیک این دستگاه‌ها برای عکاسی از اعماق آسمان، جست‌وجوی اجرام کم‌نور، دنبال‌کردن ماهواره‌ها و فعالیت‌های تازه‌ای که با این فناوری ممکن می‌شوند، نیاز دارند. بدون‌شک در این مرحله تلسکوپ GoTo ابزاری فوق‌العاده خواهد بود، به ویژه برای عکاسان اعماق آسمان. این دستگاه برای این افراد و گروه‌ها نیز مناسب است:

مراکز آموزشی، رصدخانه‌ها و علاقه‌مندانی که می‌خواهند رصد آسمان را فقط گاهی به صورت تفننی انجام دهند و مایل‌ا‌ند دیدن زیبایی‌های آسمان هر از گاهی آن‌ها را سرشار از شوق کند اما حوصله‌ی پیمایش در آسمان را ندارند.

فراموش نکنید که رصدگرانی با بودجه‌ی محدود می‌توانند بهای خرید تلسکوپ کوچک GoTo را صرف خرید تلسکوپی بزرگ اما ساده کنند.

راهنمای خرید تلسکوپ (بخش2)

راهنمای خرید تلسکوپ (بخش1)

نویسنده: بابک امین تفرشی 1396 – به روزرسانی و ویرایش 1402

آشنایی با تلسکوپ در برنامه آسمان شب با حضور بابک تفرشی