رصد خورشیدِ پویا

نویسنده: تونی فلَندِرز

مترجم: اویس محمودی

براساس آن‌چه با تلسکوپ‌ دیده می‌شود، نزدیک‌ترین ستاره به ما، به‌طور شگفت‌انگیز و با سرعتی باور نکردنی در حال دگرگونی است.

بیشتر مردم گمان می‌کنند که ستاره‌شناسی از آن فعالیت‌هایی است که فقط در شب می‌توان به آن پرداخت اما این نادرست است. در زمانی که خورشید در اوج فعالیت قرار دارد می‌توان جزئیات تماشایی بسیاری در آن دید. خورشید نیز مانند ماه، حتی در کوچک‌ترین تلسکوپ‌ها بزرگ دیده می‌شود و بهتر از همه این‌که برای رصد آن لازم نیست از خواب خود چشم‌پوشی کنید. تنها مانع برای رصدخورشید، درخشندگی آزاردهنده و خطرناک آن است. در ادامه درباره‌ی چگونگی حل این مسئله توضیحاتی ارائه خواهم داد.

هنگامی که گالیله و دیگران در قرن هفدهم رصد خورشید با تلسکوپ را آغاز کردند، درباره‌ی آن‌چه می‌دیدند شگفت‌زده شدند. تا آن زمان فیلسوف‌های غربی بر این گمان بودند که خورشید نمونه‌ای است از کمال پایدار آسمان. اما از درون تلسکوپ، چهره‌ی خورشید لکه‌دار بود؛ لکه‌های خورشید. شگفت‌انگیزتر از همه این‌که این لکه‌ها از روزی تا روز دیگر دگرگون می‌شدند، و گاهی این دگرگونی بسیار عظیم بود. این دگرگونی‌ها واقعی‌اند، برخلاف آن‌چه در مورد ماه رخ می‌دهد و ما چهره‌ی آن‌ را فقط به علت تغییر چشم‌انداز یا روشنایی سطحی متفاوت می‌بینیم. ما نظاره‌گر طوفان‌ها و دگرگونی‌های جوّ خورشید در مقیاسی بسیار بزرگ‌تر از زمین هستیم.

شاید برایتان این پرسش در میان باشد که چرا من از «فیلسوفان غربی» نام بردم. اروپایی‌ها نمی‌دانستند که ستاره‌شناس‌های چینی هزار سال پیش از آن‌ها لکه‌های خورشید را کشف کرده‌ بودند. برخی از لکه‌های خورشید چنان بزرگ می‌شوند که با چشم غیرمسلح هم می‌توان آن‌ها را دید. اما رصد خورشید با چشم غیرمسلح، بدون در نظر گرفتن احتیاط‌های لازم، بسیار خطرناک است. براساس داستان‌ها، چند ستاره‌شناس چینی در هنگام رصد خورشید کاملاً کور شدند. خطر نور خورشید هنگام رصد با تلسکوپ خیلی بیشتر می‌شود. تماشای خورشید با چشم غیرمسلح می‌تواند سبب کوری فوری و همیشگی شود. تمرکز نور خورشید به‌آسانی کاغذ را آتش می‌زند بنابراین تصور آسیبی که به شبکیه‌ی چشم می‌زند، کار چندان سختی نیست.

راه‌های امن گوناگونی برای رصد خورشید وجود دارد که ساده‌ترین آن‌ها به ‌کار بردن فیلتر خورشیدی است که جلوی لوله‌ی تلسکوپ متصل می‌شود. این فیلترها از گذر 999/99% نور خورشید جلوگیری می‌کنند و به این ترتیب می‌توان با ایمنی کافی به رصد خورشید پرداخت. از به ‌کار بردن فیلترهایی که روی چشمی تلسکوپ پیچ می‌شوند خودداری کنید؛ چه بسا بر اثر گرمای شدید شکاف‌هایی در آن‌ها پدید آید. همچنین می‌توانید تلسکوپ ویژه‌ای بخرید که در آن فیلتر هیدروژن-آلفا قرار داده‌اند. روش ارزان‌قیمت برای رصد خورشید با چشم غیرمسلح، استفاده از شیشه‌های جوشکاری است.

به چند علت سال 2012 میلادی برای رصد خورشید سال پرباری است. فعالیت خورشید معمولاً در دوره‌های 11 ساله کم و زیاد می‌شود. هنگامی که خورشید در حالت غیرفعال قرار دارد چیز زیادی برای رصد کردن در آن یافت نمی‌شود و احتمال اندکی وجود دارد که در آن لکه‌ای دیده شود. اکنون فعالیت‌های سطح خورشید بسیار زیاد است و تا سال 2013 به بیشینه‌ی فعالیت پیش‌بینی شده‌ی خود می‌رسد. براساس بررسی‌های اخیر، این دوره شاید برای مدتی طولانی، آخرین دوره‌ی بیشینه‌ی فعالیت خورشید باشد. برخی از دانشمندان بر این باورند که در دوره‌ی 11 ساله‌ی بعدی، خورشید دوره‌ی بیشینه‌ی فعالیت نخواهد داشت. این پدیده پیش از این هم رخ داده است. از سال 1645 تا 1715 لکه‌های خورشید تقریباً به‌طور کامل ناپدید شدند؛ دوره‌ای که «کمینه‌ی ماندر» نامیده می‌شود. بنابراین اگر هنوز رصد لکه‌های خورشید را آغاز نکرده‌اید، شاید آخرین امید خود را هم از دست بدهید.

دانشمندان نمی‌توانند با قطعیت پدید آمدن لکه‌های خورشید را پیش‌بینی کنند اما امسال (2012) رویدادی در خورشید رخ می‌دهد که حقیقتاً آخرین باری است که در طول عمر خود امکان دیدن آن‌ را خواهید داشت. در روز پانزده خرداد 1391 سیاره‌ی زهره از برابر قرص خورشید خواهد گذشت (هشت سال پیش هم چنین گذری رخ داده است). گذرهای سیاره‌ی زهره همیشه به ‌صورت دوتا دوتا و با فاصله‌ی 8 سال از هم رخ می‌دهند و گذرهای بعدی در سال‌های 2117 و 2125 میلادی رخ خواهند داد. گذر زهره از برابر قرص خورشید در ساعت ......... آغاز می‌شود و پس از ............ ساعت پایان می‌یابد.

از دیدگاه فنی، گذر زهره در واقع رویدادی نیست که به خورشید مربوط باشد با این حال برای تماشای آن باید دقیقاً از همان تجهیزاتی که برای رصد خورشید به‌کار می‌برید، استفاده کنید. تماشای گذر سیاره‌ی زهره از برابر خورشید در صورتی که تعداد زیادی لکه‌ی خورشید دیده شوند، بسیار شگفت‌انگیزتر خواهد بود. خواهید دید که چهره‌ی زهره بسیار تاریک‌تر از لکه‌های خورشید است.اگر تلسکوپی با فیلتر هیدروژن-آلفا که ویژه‌ی رصد خورشید است بخرید می‌توانید چیزهایی بیشتر از لکه‌های خورشید، خورشید گرفتگی و گذر زهره را رصد کنید. این تجهیزات ارزان نیستند و قیمت‌شان از حدود ؟؟؟؟ هزار تومان شروع می‌شود. این در حالی است که قیمت فیلتر خورشیدی استاندارد نور سفید تقریباً بین ؟؟؟ تا ؟؟؟ هزار تومان است. با این حال بسیاری از رصدگران بر این باورند که با وجود هزینه‌ی زیاد فیلتر هیدروژن-آلفا و در نظر گرفتن میزان لذتی که از رصد خورشید با آن حاصل می‌شود، این فیلتر بهترین نوع فیلتری است که می‌توان خرید.

از درون فیلتر نور سفید می‌توان تغییرات لکه‌های خورشید را از روزی به روز دیگر دید. از درون تلسکوپی با فیلتر هیدروژن-آلفا می‌توانید برجستگی‌های سطح خورشید را هم ببینید: کمان‌های بزرگی از گازهای برافروخته که به ‌شکل حلقه تا هزاران کیلومتر بالاتر از سطح خورشید ادامه می‌یابند. این‌ها پویاترین چیزهایی‌اند که می‌توانید بیرون از جوّ زمین ببینید. حتی اگر پایدار هم باشند شکل‌شان از ساعتی به ساعت دیگر دگرگون می‌شود. این برجستگی‌ها گاهی به‌شدت به بیرون از جوّ خورشید پرتاب می‌شوند – گاهی به‌طور کامل از خورشید جدا می‌شوند – و گاهی حتی از دقیقه‌ای به دقیقه‌ای دیگر تغییر می‌کنند. این نکته با در نظر گرفتن اندازه‌ی آن‌ها بسیار شگفت‌انگیز است.