راهنمای انتخاب تلسکوپ

در چند سال اخیر به دلیل فعالیت مراکزی که به طور تخصصی به ارائه ابزارها و منابع مورد نیاز رصدگران آسمان پرداخته‌اند، تنوع و فراوانی ابزارهای رصدی موجود در ایران خصوصا تلسکوپ رشد چشمگیری داشته است.

وقتی در سال 1372 پس از دو سه رصد با چشم غیر مسلح و دوربین دو چشمی به دنبال خرید نخستین تلسکوپ خود بودم تلسکوپ 6 سانتیمتری "کهکشان" را، که در مجله نجوم آگهی آن را یافتم، ابزاری فوق‌العاده می دانستم که با آن به رویاهای خود در آسمان دست می یابم. در آن سال‌ها جستجوی تلسکوپ مناسب که با بودجه کم یک رصدگر تازه کار جور باشد دشوار بود. اگر آگهی آن در صفحات مجله نجوم پیدا نمی شد به پرسه زدن در بازار ختم می شد.

وقتی در سال 1378 آماری از تلسکوپ های موجود در ایران تهیه کردیم، شمار اپتیک های 5 اینچی(5/12 سانتیمتری) و بزرگتر، که استفاده می شدند، فقط به حدود 50 عدد در سراسر کشور می رسید. تصور کنید آمار امروز چگونه باشد؟ صدها تلسکوپ 4 تا 8 اینچی آماتوری در اختیار رصدگران ایرانی است و بیش از صد تلسکوپ 10 تا 12 اینچی و شماری نیز تلسکوپ های بزرگتر که اغلب در رصدخانه‌ها و انجمن های نجوم استفاده می شوند.

ارائه تلسکوپ های متنوع آماتوری علاوه بر این که سبب رشد نجوم آماتوری و علاقه به رصد آسمان شده است، انتخاب تلسکوپ مناسب را برای علاقه‌مندان تازه کار و افرادی که نخستین تلسکوپ خود را تهیه می کنند دشوار کرده است. در این مقاله علاوه بر این که با انواع تلسکوپ های آماتوری  و متداول‌ترین تلسکوپ های موجود در ایران آشنا می شوید، از معیار های شناسایی یک تلسکوپ و روابطی ساده برای تعیین توان تلسکوپ در نشان دادن جزییات کوچک، اجرام کم نور یا اجرام گسترده، عکسبرداری و ... مطلع می شوید.

بزرگنمایی معیار نیست!

مقدار بزرگنمایی نخستین سوالی است که علاقمندان تازه کار در بررسی یک تلسکوپ مطرح می کنند. این سوال نادرستی است. برخلاف اغلب دوربین های دو چشمی که بزرگنمایی ثابتی دارند در تلسکوپ‌ها با تعویض چشمی بزرگنمایی را به راحتی می توانیم تغییر دهیم (چشمی عدسی است که در محل خروج نور، یعنی کانون تلسکوپ، برای ایجاد بزرگنمایی و تصویر نهایی قرار می گیرد). به طور نظری بزرگنمایی را تا هر چقدر بخواهید می توانید افزایش دهید. پس فریب بزرگنمایی‌های چشمگیری را که روی جعبه تلسکوپ های کوچک نوشته می شود نخورید. بزرگنمایی هر تلسکوپ دست شماست. بزرگنمایی از رابطه ساده:

به دست می آید.  پس هر چه فاصله کانونی چشمی کمتر باشد (یعنی از چشمی کوچک تری استفاده کنید) بزرگنمایی بیشتر می شود. اما آیا به راستی بزرگنمایی همه جا نیاز است؟ شاید در رصد گودال های ماه یا حلقه های زحل افزایش بزرگنمایی مفید باشد اما در رصدهایی مانند جستجوی یک کهکشان کم فروغ بزرگنمایی زیاد یعنی شکست! با افزایش بزرگنمایی میزان نوری که به چشم شما می رسد کاهش می یابد، تصویر کم نور و نا‌واضح می شود (هر چند گاهی این کار سبب تاریکی بیشتر زمینه آسمان و افزایش تضاد مناسب می شود).

هر چه قطر لوله تلسکوپ شما یا "گشودگی" آن بیشتر باشد نور بیشتری گرداوری می کنید و می توانید در بزرگنمایی های بیشتر تصویر را نورانی و واضح ببینید. پس مهم‌ترین معیار یک تلسکوپ را شناختیم: گشودگی یا قطر دهانه تلسکوپ – یعنی همان قطر عدسی شیئی یا آینه اولیه تلسکوپ که نقش گرداوری نور را دارد. به طور مثال یک تلسکوپ 10 سانتیمتری (4 اینچی) را با تلسکوپ 20 سانتیمتری (8 اینچی) مقایسه می کنیم. اگر مساحت آینه های اصلی آن دو را بر هم تقسیم کنیم می بینیم که تلسکوپ 20 سانتیمتری 100 بار بیشتر از 10 سانتیمتری توان گرداوری نور را دارد. توان گرداوری نور در تلسکوپ‌ها و دوچشمی‌ها از رابطه ساده:

که حداکثر گشودگی چشم انسان را می توان 7 میلیمتر در نظر گرفت. به طور مثال یک تلسکوپ 150 میلیمتری (6 اینچی) 460 برابر چشم انسان نور گرداوری می‌کند. این تلسکوپ یک کهکشان کم فروغ را چهار بار روشنتر از یک تلسکوپ 3 اینچی نشان می دهد.

علاوه بر این افزایش گشودگی تلسکوپ توان ما در تفکیک را نیز بیشتر می کند. نسبت عدد 125 تقسیم گشودگی (به میلیمتر) D/125، یعنی حداکثر زاویه تفکیک‌پذیر را به ثانیه قوس به دست می دهد که البته در عمل آشفتگی جوی مانع رسیدن به آن می شود. به طور مثال با یک تلسکوپ 6 اینچی (150 میلیمتر) توان تفکیک 0/8 ثانیه قوس است، یعنی در رصد ماه گودال‌هایی تا 1/5 کیلومتر را توان تفکیک کرد که اندازه آنها نصف گودال‌هایی است که با تلسکوپ 3 اینچی در همان بزرگنمایی و شرایط جوی تفکیک می شود.

بازگردیم به بزرگنمایی. اگر دهانه تلسکوپ را افزایش دهیم چقدر قدرت ما را در افزایش بزرگنمایی، تا پیش از آنکه تصویر نا‌واضح شود، بیشتر می کند؟ این ضریب ساده را به خاطر بسپارید: 50 برابر به ازای هر ۲/۵ سانتیمتر یا هر اینچ از دهانه تلسکوپ. پس حداکـثر بزرگنمایـی مـفید تلسکوپ 4 اینچی 200 برابر و برای تلسکوپ 8 اینچی 400 برابر است (بدون در نظر گرفتن آشفتگی های جوی که تصویر را در بزرگنمایی های زیاد نا‌واضح می‌کند). بنابراین اگر روی جعبه تلسکوپ کوچکی در بازار دیدید که با خط درشت نوشته شده "x 750" یا اعدادی در این مرتبه، از خرید چنین ابزاری که کارخانه سازنده آن به فهم شما احترام نگذاشته است پرهیز کنید! با چنین تلسکوپ های 6 یا 7 سانتیمتری کوچکی، که در ویترین فروشگاه های لوازم تحریر  یا دوربین و لوازم عکاسی می یابید، بزرگنمایی مفید، اگر اپتیک تلسکوپ سالم و دقیق باشد و اپتیک به جای عدسی واقعی از پلاستیک نباشد، حداکثر 100 تا 150 برابر است. تلسکوپ‌هایی با عدسی کوچکتر از 6 سانتیمتر، که ممکن است در بازار بیاید، اغلب در سطح یک اسباب بازی ارزان قیمت ساخته شده اند و تهیه ابزار کوچک تر از 6 سانتیمتر توصیه نمی شود. گرچه زمانی یک تلسکوپ شکستی 6 سانتیمتری ابزار مناسب برای شروع بود، امروز اپتیک متداول برای شروع رصد آسمان در ایران تلسکوپ شکستی 8 تا 10 سانتیمتری یا بازتابی 10 تا 15 سانتیمتری (4 تا6 اینچی) است.

اندازه دهانه تلسکوپ های شکستی مرسوم است که به سانتیمتر گفته می شود و تلسکوپ های بازتابی و کاتادیوپتریک (ترکیبی) به اینچ. در نجوم آماتوری امروز ایران دسته بندی تلسکوپ های کوچک، متوسط و بزرگ آماتوری را می توان اینطور دانست: کوچکتر از 15 سانتیمتر (6 اینچ) تلسکوپ کوچک، بین 15 تا 20 سانتیمتر (6 تا 8 اینچ) تلسکوپ متوسط، بزرگتر از 20 سانتیمتر تلسکوپ بزرگ (10 اینچ و بزرگتر). مگر گشودگی یا مقدار دهانه تلسکوپ را مهمترین معیار بدانیم، دومین معیار فاصله کانونی (f) است. در تلسکوپ های شکستی و بازتابی ساده فاصله کانونی تقریبا برابر طول لوله تلسکوپ است. فرض کنید دو تلسکوپ 15 سانتیمتری یکی با فاصله کانونی 750 میلیمتر و دیگری 1500 میلیمتر پیش روی شماست. کدام را انتخاب می کنید؟ با دانستن فاصله کانونی و قطر دهانه، نسبت کانونی را به دست می‌آوریم.

در مثال بالا تلسکوپ کوتاه کانون دارای 5/f و تلسکوپ بلند کانون دارای 10/f است. آنهایی که با عکاسی آشنا باشند می دانند که این f همان دیافراگم عدسی دوربین است و  وقتی بدنه دوربین خود را به تلسکوپی با 5/f وصل می کنید یعنی در حال عکاسی با عدسی تله ای با فاصله کانونی آن تلسکوپ و با دیافراگم برابر نسبت کانونی تلسکوپ هستید. پس بدیهی است که در عکاسی با تلسکوپ f کم، ورودی نور بیشتر و نور دهی کوتاهتر است. البته چون هیچ فایده ای را بی ضرر نمی یابید با کاهش f وضوح تصویر و دقت فکوس یا کانونی کردن در رصدهایی با بزرگنمایی زیاد کم می شود.

پس هرچه نسبت کانونی کمتر باشد، تلسکوپ شما در گروه اپتیک‌های "سریع" قرار می گیرد که در عکاسی و رصد اجرام کم فروغ غیر ستاره‌ای مثل سحابی‌ها و کهکشان‌ها ایده آل است. 10/f و بیش از آن در دسته تلسکوپ های "کند" قرار می گیرند که برای رصد و عکاسی اجرام درخشان تر مناسب اند. (مگر آنکه در مواردی ابزار جانبی برای کاهش f به آنها افزوده شود). با تلسکوپ های سریع (اغلب 4/f تا 5/f) برای افزایش بزرگنمایی باید از چشمی با فاصله کانونی بسیار کم استفاده کرد. این تلسکوپ‌ها اگر از اپتیک بسیار دقیقی برخوردار نباشند یا آینه های شان هم خط نباشند در بزرگنمایی های زیاد در رصد جزئیات سیاره ای تصویر محوی دارند، در حالی که تلسکوپ های کند برای چنین رصد های فوق‌العاده اند. پس انتخاب شما وابسته به موضوعات رصدی است که به آنها علاقمندید. اگر قرار است بیشتر زیر آسمان شهر به رصد های ماه و سیارات و ستاره های دوتایی بپردازید f زیاد بهتر است اما اگر دلباخته رصد و عکاسی از کهکشان‌ها، سحابی‌ها و اجرام گسترده غیر ستاره ای مانند سحابی جبار و خوشه پروین هستید و ابزارتان را دست کم هر دو سه ماه یک بار به زیر آسمان تاریک می‌برید f کم را انتخاب کنید. انتخاب میان این دو تلسکوپی با نسبت کانونی 6/f تا 8/f است.

با دانستن فاصله کانونی تلسکوپ خود می توانید تخمین بزنید که چه اجرامی در میدان دید تلسکوپ شما دیده می شود. اندازه گیری میدان تصویرتان ساده است. فرض کنیم دو تلسکوپ با فاصله کانونی 500 و 1500 میلیمتر در اختیار است. اول چشمی را انتخاب کنید. فرض کنیم چشمی 20 میلیمتر بیشترین فاصله کانونی است که دارید (بزرگترین چشمی شما). برای شروع رصد و جستجوی جرم مورد نظر همواره از چشمی با بزرگترین فاصله کانونی استفاده کنید زیرا کمترین بزرگنمایی و بیشترین میدان دید را دارد. در نتیجه موضوع رصدی سریعتر به دام می افتد. خوب با تلسکوپ 500=f میلیمتر شروع کنیم. بزرگنمایی با چشمی 20 میلیمتر فقط 25 برابر است.

میدان دید ظاهری چشمی وقتی آن را به تنهایی مقابل چشمانتان می گیرید تا نمای کوچک شده محیط اطراف را در عدسی ببینید مشخص است. روی بسیاری از چشمی ها این عدد نوشته می‌شود و اگر هم نبود اغلب چشمی های مرغوب دارای میدان دید ظاهری 50 درجه اند (چشمی های گران قیمت واید و ابرواید میدان دید ظاهری بیشتری دارند). پس 25/50 میدان دید 2 درجه ای را نتیجه  می دهد. با چنین میدان دیدی سراسر خوشه پروین یا تمام سحابی جبار و سحابی همسایه آن M43 در تصویر دیده می شود. اما در عوض برای رصد جزییات سیاره ای به چشمی های با f بسیار کم نیاز دارید که ممکن است کیفیت لازم را نداشته باشند. حالا نوبت به تلسکوپ دوم می رسد. با همان چشمی 20 میلیمتر میدان دید شما 3/2 درجه خواهد بود و حالا بهتر است موضوعات رصدی کوچکتری را برای رصد انتخاب کنید.

منجمین آماتور با توجه به این موضوعات نتیجه گرفته اند که تلسکوپ‌هایی با نسبت کانونی 5/f تا 8/f ابزاری همه کاره اند. تلسکوپ‌های  بازتابی 5 تا 8 اینچی با چنین نسبت کانونی ای بهای بسیار کمتر نسبت به تلسکوپ هم تراز کاسگرین یا شکستی متداول‌ترین انتخاب منجمان آماتور‍‌اند.

انواع تلسکوپ‌ها از نظر اپتیک

سه نوع اصلی تلسکوپ‌های شکستی، بازتابی و کاتادیوپتیک (ترکیبی) است. تفاوت اصلی آنها در مسیر نور در لوله تلسکوپ و محل کانون است. در شکستی‌‌ها، که ساختار به سادگی تلسکوپ گالیله دارند، کانون تلسکوپ و محل قرارگیری چشم در انتهای لوله است. در این تلسکوپ‌ها برای دیدن اجرام بالای سر نیاز است یک منشور یا آینه تخت با زاویه 45 درجه، نور را به سمت بالا بفرستد. با این ابزار جانبی چپقی (diagonal) می گوییم. در بازتابی‌های ساده (نیوتنی) که اغلب تلسکوپ‌هایی با نسبت کانونی کم (سریع) هستند، به جای عدسی شیئی در سر لوله، آینه‌ای در انتهای لوله مسئول گرداوری نور است. در عوض کانون تلسکوپ و محل قرارگیری چشم در سر لوله است و دیگر نیازی به استفاده از چپقی برای دیدن مناظر بالای سر نیست.

تلسکوپ‌های شکستی کوچک بر پایه سمت – ارتفاعی برای رصد مناظر زمینی نیز استفاده می شود، اما کاربری تلسکوپ‌های بازتابی بیشتر رصد آسمان است. وقتی با دوربین دو چشمی به آسمان یا مناظر زمینی نگاه می‌کنید تصاویر وارونه یا برگردان نیستند، همانطور که به چشم میبینید دیده می‌شوند اما در تلسکوپ این طور نیست و هم وارونگی و هم برگردان بودن تصویر اتفاق می افتد. در تلسکوپ‌های شکستی، چپقی قرار گرفته در انتهای لوله تصویر وارونه را درست می‌کند اما تصویر، برگردان جانبی است. در بازتابی‌های نیوتنی، هم وارونه و هم برگردان جانبی است و در کاسگرین‌ها (انواع ترکیبی) نیز که از چپقی استفاده می‌شود فقط برگردان جانبی است (البته برای رفع این موضوع عدسی مستقیم کننده وجود دارد تا در نیوتنی‌ها نیز بتوان تصویر مستقیم را برای مشاهده مناظر زمینی دید اما در رصد‌های نجومی کاربرد چندانی ندارد).

اما نوع ترکیبی تلسکوپ‌ها، یعنی کاتادیوپتریک، تقریبا از دهه 1930 وارد جامعه نجوم آماتوری شد و در دو سه دهه اخیر منجمان آماتوری که توان خرید تلسکوپ‌های گران را دارند بسیار استقبال کرده‌اند. متداول‌ترین نوع تلسکوپ‌های کاسگرین است. در طراحی خلاقانه آنها نور و آینه اولیه در انتهای لوله می‌رسد. سپس در سر لوله به آینه ثانویه محدب می‌رسد و به سوی آینه اصلی باز می گردد تا از سوراخی در مرکز آن به محل کانون و قرارگیری چشم در انتهای لوله تلسکوپ در پشت آینه اولیه برسد – یعنی محل قرارگیری چشم مانند تلسکوپ‌های شکستی است و در نتیجه برای رصد بالای سر به چپقی نیاز است. در این طراحی رفت و برگشت نور در لوله از یک طرف و قرارگیری آینه محدب ثانویه به جای آینه تخت از سوی دیگر سبب کاهش طول لوله می‌شود در حالی که نسبت کانونی تلسکوپ کم نمی‌شود و تصاویر دقیق ایجاد می‌شوند. قیاس کنید تلسکوپ بازتابی نیوتنی و کاسگرین را که هر دو به فاصله کانونی1000 میلیمترند در حالی که لوله تلسکوپ نیوتنی یک متر طول دارد، طول تلسکوپ کاسگیرین فقط 30 سانتیمتر است. مزیت این تلسکوپ‌ها ارائه f بالا با لوله‌‌ای کوتاه، دقت و امکان حمل و نقل آسان است اما نورانیت تصویر اغلب از اپتیک بازتابی‌ای به همان اندازه کمتر است و از سوی دیگر بهای زیاد تلسکوپ‌های کاسگرین بزرگ به نسبت نیوتنی‌های بزرگ، منجمان آماتور با بودجه محدود را از خرید آنها منصرف می‌کند.

این نوع تلسکوپ‌ها بجز کاسگرین‌های عادی که امروز کمتر در اپتیک‌های کوچک به کار می‌روند به دو دسته اصلی اشمیت - کاسگرین و ماکستوف – کاسگرین تقسیم می شوند. در هر دو یک تیغه تصحیح کننده شیشه‌ای به سر لوله اضافه شده است که خطای کروی آینه‌ها را کاهش می‌دهد (این مزیت بزرگی نسبت به تلسکوپ‌های نیوتنی است). علاوه بر این تیغه از نشستن غبار و هوا زدگی زیاد آینه جلوگیری می‌کند و اندود آلمینیوم آینه سال‌های بیشتری دوام می‌آورد. در اشمیت کاسگرین تیغه تصحیح کننده تقریبا مسطح به نظر می‌رسد و نسبت کانونی تلسکوپ‌های ارائه شده در این نوع اغلب نزدیک به 10/f است. در ماکستوف کاسگرین تیغه تصحیح کننده عدسی مقعری است که آینه ثانویه نیز بر سطح درون آن به صورت اندود بازتاب‌کننده‌ای قرار می‌گیرد. با نسبت کانونی زیاد (اغلب 11/f تا 14/f) خطای کروی در این تلسکوپ‌ها بسیار کمتر است و وقتی تصویر را کانونی می‌کند بسیار تیز و دقیق دیده می‌شود. همچنین آینه ثانویه همواره با آینه اولیه هم‌خط است مانند نیوتنی‌ها و اشمیت – کاسگرین‌ها نیازی به هم خط کردن آن پس از حمل و نقل نیست. اما نسبت کانونی زیاد ماکستوف‌ها در کنار دقت فوق‌العاده‌ای که در رصد‌های خورشید، ماه و سیارات، ستاره‌ها و اجرام غیر ستاره‌ای دارند، کاربرد آنها را در رصد و عکاسی از اجرام کم‌نور غیر ستاره‌ای و اجرام گسترده‌ای مثل خوشه‌های باز و سحابی‌های پراکنده کمتر می‌کند.

شکستی یا بازتابی؟

انتخاب تلسکوپ شکستی یا بازتابی وابسته به موضوعات رصدی محل رصد‌های شما و بودجه‌تان است.

کاستی‌های تلسکوپ شکستی: 

از زمانی که نخستین تلسکوپ‌های شکستی در دوران گالیله وارد عرصه نجوم شدند، مشکل بزرگی پیش روی رصدگران بود: خطای رنگ. خطا یا ابیراهی رنگی حاصل شکست نور در عدسی شیئی تلسکوپ است. چون ضریب شکست طول موج‌های مختلف نور مرئی از بنفش تا سرخ فرق می‌کند، آنها به جای این که در یک نقطه کانونی شوند، چند کانون ایجاد می‌کنند.

اکنون بیشتر تلسکوپ‌های شکستی آماتوری از نوع آکروماتیک‌اند که عدسی شیئی ترکیبی خطای رنگ را کاهش می‌دهد اما باز هم در اطراف ستاره‌ای درخشان هاله‌ای آبی- بنفش که حاصل کانون ثانویه است دیده می‌شود. هر چه نسبت کانونی تلسکوپ بیشتر باشد خطای رنگ کمتر می‌شود اما حمل و نقل و کار با تلسکوپ نیز به دلیل لوله بلند آن دشوار می‌شود. برای رفع کامل خطای رنگ عدسی‌های ترکیبی آپوکروماتیک ساخته شدند. تلسکوپ‌های آپوکروماتیک (یا به اختصار آپو) بهترین انتخاب برای عکاسان نجومی و رصدگرانی است که تصویر بسیار دقیق می‌خواهند. اما بهای یک تلسکوپ آپوکروماتیک معادل تلسکوپ آکروماتیک یا نیوتنی با دهانه 2 تا 3 برابر آن است. به همین دلیل تلسکوپ‌های شکستی آپو بین رصدگران تازه‌کار چندان جایی ندارند.

برتری تلسکوپ‌های شکستی:

با وجود خطای رنگ در انواع متداول شکستی‌ها، تضاد نوری قابل توجه تصویر نما‌های دلنشین‌تری را از آسمان ارائه می‌کند. چون مانند بازتابی‌ها آینه ثانویه‌ای بر سر تلسکوپ نیست از تمام دهانه استفاده می‌شود و علاوه بر این اپتیک‌های مرغوب شکستی میزان افت نور در عدسی شیئی کمتر از این مقدار در آینه اصلی تلسکوپ بازتابی است. به همین دو دلیل شاید یک تلسکوپ 8 سانتیمتری شکستی را بتوان معادل 10 سانتیمتری بازتابی در گردآوری نور و روشنایی تصویر دانست و همین‌طور می‌توان تناسباتی را برای اپتیک‌های کوچک‌تر یا بزرگ‌تر ارائه کرد.

علاوه بر شکستی‌های با f کم آسانتر حمل و نقل می‌شوند و به دلیل شکل یکپارچه تلسکوپ آسان‌تر می‌توان با آنها کار کرد. درکار با شکستی‌ها برخلاف نیوتنی‌ها دیگر نیازی به هم‌خط کردن آینه ثانویه و اولیه یا نگرانی از بین رفتن پوشش آلومینیوم سطح آینه پس از چند سال نیستیم. در واقع این تلسکوپ‌ها وقتی خریداری می‌شوند دیگر نیازی به تنظیم، تصحیح یا تغییرات ندارد و رصد‌ها با آن ساده و "کاربر دوستانه" است.

اگرچه خطای رنگ در برخی رصدها و به وی‍ژه در عکاسی نجومی آزار دهنده است، تلسکوپ‌های شکستی مطلوب خطای کروی کمتری نسبت به آینه‌ها دارند.

کاستی‌های تلسکوپ بازتابی:

خطا یا ابیراهی کروی سبب می‌شود نور گردآوری شده از آینه اولیه درست در یک نقطه کانونی نشود زیرا لبه‌های آینه نسبت به نواحی مرکزی آن نور را به یک نقطه مشترک نمی‌فرستند. به‌این ترتیب وقتی به میدان دید نگاه می‌کنید در حالی که وسط تصویر واضح است، ستاره‌های لبه‌ی تصویر کشیده و گیسو مانند دیده می‌شوند. به همین دلیل آن را خطای گیسو نیز می نامند.

وقتی سعی می‌کنید با چرخاندن آرام پیچ فکوس یا کانونی لبه‌های تصویر را واضح کنید مرکز تصویر نا‌واضح می شود. شدت خطای کروی وابسته به نوع اپتیک آینه اولیه است. در آینه‌های کروی بیشترین حد است. در آینه‌های سهموی کمتر و در آینه‌های هذلولوی (با بیشترین انحنا و گودی) کمترین حد است. اغلب تلسکوپ‌های بازتابی مرغوب دارای آینه‌های سهموی‌اند (معمولا فقط تلسکوپ‌های ترکیبی گران‌بهای نوع ریچی – کرتین در حیطه آماتوری با آینه هذلولوی ساخته می‌شوند). شدت خطای کروی همچنین می‌تواند به نسبت کانونی وابسته باشد. معمولا تلسکوپ‌هایی با f کم که مناسب عکاسی اعماق آسمان و رصدهای بیرون از شهرند خطای کروی بیشتری دارند. از سوی دیگر بازتابی‌هایی باf زیاد نیز دلخواه نیستند زیرا بیش از حد بزرگ‌اند. پس باید با خطای کروی آنها کنار آمد.

وجود آینه ثانویه کمی باعث کاهش نور می‌شود اما آنقدرها تاثیر گذار نیست. مهم‌ترین دردسر در بازتابی‌ها و تلسکوپ‌های ترکیبی مثل اشمیت – کاسگرین تنظیم آینه ثانویه است. اگر در یک شب رصدی به کشیدگی نور ستاره‌ها در سراسر میدان دید یا قرص سفید مشتری بدون اینکه کمربند‌ها و عوارضی روی آن مشخص باشد برخوردید، احتمالا مشکل شما در هم خط نبودن آینه ثانویه با اولیه است. سه پیچ تنظیم (و یک پیچ بزرگ نگهدارنده اصلی آینه است و تا حد امکان به سراغ آن نروید) روی آینه ثانویه قرار دارد. وقتی بسیار آرام آنها را حرکت دهید می‌بینید که تصویر چگونه دقیق می‌شود (برای این کار ستاره را از فکوس خارج کنید تا حلقه‌هایی از آن تشکیل شود. در حالت هم خطی کامل حلقه‌ها همه دایره‌ای و هم مرکزند). هم خط نبودن گرچه در رصد اجرام غیر ستاره‌ای محو اثر چندانی ندارد برای رصد‌های ستاره‌ای و ستارگان دوتایی بسیار مهم است.

مشکل دیگری که به مرور برای نیوتنی‌ها رخ می‌دهد هوا زدگی اندود آلومینیوم آینه است که در حالت عادی معمولا 10 سال دوام می‌آورد. در شهرهای آلوده یا نواحی بسیار مرطوب کمتر می‌شود، مگر انواع مرغوب بازتابی‌ها. البته این مشکل چندان جدی نیست و می‌توان آینه را در کارگاه‌های اپتیک دوباره اندود کرد (در ایران بخش اپتیک جهاددانشگاهی دانشگاه تهران و صنعتی شریف، صنایع اپتیک صاایران و برخی مراکز فروش و ارائه خدمات نجومی این کار را انجام می‌دهند). همچنین می‌توان آینه غبار گرفته یا چربی گرفته را شست. آینه اولیه باز می‌شود و در محلولی با 70 درصد الکل سفید و 30 درصد آب مقطر شسته و بعد به مرور خشک می‌شود.

برتری‌های تلسکوپ بازتابی:

عدم خطای رنگ مهم‌تر از همه است. اگر خطای رنگ شدید در تصویر دیده شد یا چشمی نامرغوبی استفاده می‌کنید یا به جای آینه ثانویه منشور نامطلوبی به کار رفته است.

برای بیشتر رصدگران آسمان آنچه بازتابی‌ها را متداول‌ترین کرده است، کمترین هزینه به ازای افزایش دهانه تلسکوپ است. به طور مثال با بودجه‌ای که یک تلسکوپ شکستی 10 سانتیمتری خریداری می‌شود می‌‌توان یک تلسکوپ 20 سانتیمتری(8 اینچ) بازتابی با پایه دابسونی تهیه کرد. نسبت کانونی کم تلسکوپ‌های نیوتنی برتری دیگری است که آنها را به ابزار ایده‌آلی برای رصدهای اعماق آسمان تبدیل کرده است- از رصد سحابی‌ها و کهکشان‌ها تا جستجوی دنباله‌دارهای جدید و ناشناخته، کشف ابرنواخترها و عکسبرداری از اعماق آسمان با این ابزارها انجام می‌شود و کماکان برای رصد سیارات و ماه نیز تا زمانی که هم‌خط باشند، مطلوب‌اند- یعنی آنها ابزارهای همه کاره برای بودجه‌های محدود است که انتخاب بهتری را نمی‌توان برای رصدگرانی یافت که تلسکوپی با دهانه متوسط یا بزرگ را جستجو می‌کنند.

قرارگیری کانون آینه در سر لوله تلسکوپ مزیت دیگری است که نیاز به چپقی یا خم شدن در زیر تلسکوپ را برطرف می‌کند و همین موضوع امکان قرارگیری لوله تلسکوپ بر پایه‌های ساده، سبک، و کم هزینه‌ای مانند پایه دابسونی را میسر می‌کند تا امکان تهیه تلسکوپ‌های بزرگ برای علاقه‌مندانی با بودجه کم میسر می‌شود.

آشفتگی جوی یا خطای اپتیکی؟

تصویر ناواضح همیشه به سبب خطای اپتیکی رخ نمی‌دهد. گاهی فقط حاصل جو آشفته بالای سر تلسکوپ ما یا حتی به دلیل اختلاف دمای تلسکوپ با محیط است. به شکل‌های این صفحه دقت کنید که هر کدام تصویر ستاره‌ای را نشان می‌دهد که در بزرگنمایی متوسط یا زیاد تلسکوپ از کانونی (فکوس) کمی خارج شده‌اند تا حلقه حلقه‌های حاصل پراش نور را نشان می‌دهد. وقتی این کار را انجام می‌دهید وضعیت سلامت اپتیک مشخص می‌شود. عدم وضوح شاید به دلیل انبساط یا انقباض آینه به دلیل اختلاف شدید دمای محیط با دمای آینه باشد- وقتی تلسکوپ را تازه از داخل خانه به محیط بیرون آورده باشید، یا اینکه به دلیل همین اختلاف دما جریان هوای آشفته‌ای درون لوله ایجاد می‌شود. تلسکوپ‌های شکستی زودتر از بازتابی‌ها  و کاسگرین‌ها با محیط هم‌دما می‌شوند و این مزیت قابل توجهی است. به هر حال بهتر است در شب‌های زمستانی دست کم نیم ساعتی پیش از رصد تلسکوپ را بیرون بگذارید.

آشفتگی جوی همواره وجود دارد گاهی کم و گاهی زیاد. وقتی با تلسکوپ به قرص سیاره، ماه یا در روز با صافی خورشیدی به قرص خورشید نگاه می‌کنید، در بزرگنمایی مناسبی لبه‌ها "موج می‌زنند" و گویی که تصویر بر آب مواجی افتاده است، آشفتگی جوی شدید است. میزان آشفتگی جوی را با "دید نجومی" یا seeing می‌شناسیم. این مشخصه نشان دهنده کوچکترین زاویه‌ای است که می‌توان با ابزار ایده‌آل تفکیک کرد.

در شهرهای بزرگ و آلوده دید نجومی 3 تا 4 ثانیه قوس، در رصدگاه مناسب بیرون از شهر 1 تا 2 ثانیه قوس و در رصدخانه‌های برتر جهان کمتر از یک ثانیه قوس است. هم دما کردن تلسکوپ، قرار دادن آن روی زمین خاکی یا چمن(به‌وی‍ژه دور از آسفالت و بام قیراندود شده که شب به شدت گرما پس می‌دهد) در کاهش آشفتگی هوای بالای سر اپتیک اثربخش است. اما آشفتگی لایه‌های بالای جو را نمی‌توان کاری کرد. برخی رصدگران با پوشاندن بخشی از دهانه تلسکوپ و افزایش نسبت کانونی، تا حدی که از روشنایی موضوع رصدی چندان کم نشود، رصدهای سیاره‌ای دقیق‌تری را انجام می‌دهند.

استقرار تلسکوپ

اما نیمه دوم تلسکوپ‌ مقر یا پایه آن است. حتی بهترین تلسکوپ جهان وقتی روی پایه‌ای قرار بگیرد که وزش نسیمی بلرزد، بی ارزش می‌شود. پس معیار بعدی در کنار گشودگی، فاصله کانونی و نوع اپتیکی تلسکوپ، بدون شک استقرار آن است. از یک سو باید به اندازه کافی محکم باشد و از طرف دیگر نه آنقدر سنگین باشد که فقط محدود به استفاده در محل سکونت ما شود و هر بار حمل و نقل آن به بیرون از شهر به کابوسی دردناک تبدیل شود. فراموش نکنید تلسکوپی برای شما بهتر است که بتوانید بیشترین استفاده را از آن بکنید.

استقرار تلسکوپ به دو صورت سمت- ارتفاعی و استوایی است. همانطور که از اسم آن پیداست استقرار سمت- ارتفاعی تلسکوپ را فقط به سادگی در امتداد سمت، یعنی موازی افق، به چپ و راست می‌برد و در امتداد ارتفاع به بالا و پایین. این ساده‌ترین نوع حرکت و پیمایش در آسمان است. به همین دلیل برای رصدگران تازه‌کار و آنهایی که قصد دارند از تلسکوپ خود برای مشاهده مناظر زمینی و گشت و گذار در طبیعت نیز استفاده کنند بهترین انتخاب است. تلسکوپ روی پایه عکاسی قرار می‌گیرد اما پیچ‌هایی برای حرکت آرام وجود دارد. نوع دیگر استقرار، یعنی استوایی، تلسکوپ را در دو امتداد مختصات استوایی آسمان، یعنی بعد و میل، حرکت می‌دهد. این دو مختصه معادل طول و عرض جغرافیایی اما بر کره آسمان‌اند. حرکت تلسکوپ در امتداد این دایره‌ها حرکتی کمانی است. فرض کنید وقتی می‌خواهید تلسکوپ را به بالا حرکت دهید در امتداد یک کمان و به صورت اریب هم به جانب و هم به بالا حرکت می‌کند و مستقیما به جایی که شما مایل‌اید نمی‌رود. این موضوع کار را برای رصدگران تازه‌کار دشوار می‌کند و همین طور برای رصدگرانی که مایل‌اند اجرام بسیاری را طی یک شب رصد کنند و در میان خوشه‌ها، سحابی‌ها و کهکشان‌ها پرسه بزنند(مثل شرکت کنندگان در رقابت ماراتن مسیه). اما فایده آن چیست؟ بدون استقرار استوایی عکاسی بلندمدت از اجرام غیر ستاره‌ای امکان‌پذیر نیست (مگر با ابزارهای جانبی گران‌قیمتی که منجمان آماتور کمتر به سراغ آن می‌روند). باید تلسکوپ استوایی باشد و مجهز به موتور ردیاب. پس از آنکه محور قطبی استقرار استوایی با محور چرخش زمین، یعنی امتداد ستاره قطبی، هم خط شد، تلسکوپ آماده دنبال کردن اجرام است (درباره قطبی کردن تلسکوپ، مقاله راهنما در نجوم شماره 152 را بخوانید). تلسکوپی با استقرار استوایی مناسب افرادی است که تجربه رصد و کار با تلسکوپ را تا حدودی کسب کرده‌ باشند یا این که به طور جدی مایل‌اند رصدهای نجومی را دنبال کنند و فقط کاربری نجومی از تلسکوپ موردنظرشان می‌خواهند. همین‌طور مناسب افرادی است که قصد دارند عکاسی نجومی از اعماق آسمان را انجام دهند- چه با نصب دوربین بر قلمدوش تلسکپ (یعنی فقط استفاده از استقرار استوایی آن برای عکاسی بلند مدت با عدسی دوربین) و چه با نصب مستقیم دوربین به محل کانون تلسکوپ برای عکاسی نمای نزدیک از اجرام سماوی.

موتور ردیاب: این ابزار که بر استقرار استوایی (یا استقرار سمت- ارتفاعی مجهز به دستگاه GoTo) نصب می‌شود پس از قطبی کردن دستگاه، تلسکوپ را با دوریک بار در 24 ساعت به دور محور قطبی استقرار می‌گرداند، به طوری که ستاره‌ای در میدان دید همواره درآنجا بماند. وقتی موتور ردیاب استفاده نمی‌کنید با چرخش زمین به دور خود و حرکت ظاهری شرق به غرب تمام اجرام، ستاره‌ها از میدان دید به تدریج خارج می‌شوند. در رصد ماه، سیارات و اجرام کوچک که می خواهید از بزرگنمایی زیاد استفاده کنید این مشکل خیلی زود پدیدار می‌شود. موضوع رصدی آنقدر سریع از میدان دید خارج می‌شود که هر چند ثانیه باید تلسکوپ را حرکت دهید. همچنین فقط با موتور ردیاب و استقرار استوایی می‌توان عکس‌هایی با نوردهی بلند مدت از اجرام و سحابی‌ها و اجرام کم نور اعماق آسمان گرفت. وقتی موتور ردیاب نباشد عکاسی محدود به درخشانترین اجرام است که در نوردهی‌های کوتاه، پیش از آنکه براثر جابه‌جایی‌شان محو یا مثل خطی کشیده شوند، ثبت گردند- یعنی اجرامی مانند ماه و سیارات و برخی ستاره‌های دوتایی پرنور.

موتورهای ردیاب برای رصد فقط کافی است در محور بعد باشند اما برای عکاسی دقیق نیاز است که در دو محور بعد و میل کار گذاشته شوند.

تلسکوپ‌های دابسونی:

این ابزار دوست داشتنی، از دهه 1339/1960 همراه منجمان آماتور بوده است. استقرار سمت- ارتفاعی این تلسکوپ ساده‌ترین نوع ممکن و درعین‌حال کارآمد، نسبتا سبک، بسیار کم هزینه و کاربر دوستانه است. به همین دلیل در جامعه نجوم آماتوری جهانی دابسونی‌ها پرطرفدارترین‌اند و بسیاری نیز تلسکوپ‌های نیوتنی دست‌ساز خود را بر پایه دابسونی ساده سوار می‌کنند. گرچه اغلب منجمان آماتور توان خرید یک تلسکوپ 8 یا 10 اینچ کاسگرین یا نیوتنی‌های بزرگ بر پایه استوایی را ندارند اما می‌توانند به تلسکوپی دابسونی با چنین گشودگی و اغلب با همان کیفیت اپتیکی، اما به     تا     برای آنها، دست یابند. برای افرادی که بیشترین دهانه با کمترین بودجه را جستجو می‌کنند، این بهترین انتخاب است. اما کاستی‌های این تلسکوپ چیست؟ گرچه آنها از نیوتنی‌هایی با استقرار استوایی بسیار سبک‌ترند و حتی از کاسگرین‌های هم‌تراز خود، اما پیکره آنها کماکان بزرگ است و برای رصدگرانی که مایل‌اند تلسکوپشان را همه جا در طبیعت درون یک کوله‌پشتی یا کیف کوچکی ببرند ایده‌آل نیست. دابسونی‌ها مناسب رصدگاهی‌اند که اتومبیل تا کنار آن برود. با استقرار سمت- ارتفاعی آنها تلسکوپ‌های مناسبی برای رصدگران اعماق آسمان‌اند اما برای عکاسان نجومی خیر. با این ابزار عکاسی محدود به خورشید، ماه و سیارات می‌شود، مگر اینکه در مراحل بعد پایه استوایی نیز برای اپتیک نیوتنی آن تهیه شود.

جستجوگر خودکار:

دستگاه جستجوی خودکار اجرام آسمان یا به اصطلاح GoTo (برو آنجا!) تلسکوپ را به هر کجا شما درخواست کنید نشانه می‌رود. پس از شناسایی زمان و مکان رصدگر (که در دستگاه‌های GoTo مجهز به GPS آن نیز خودکار انجام می‌شود) و شناسایی یک تا سه ستاره در آسمان، تلسکوپ خودکار شما آماده کار است. نمایش این فناوری مسحور کننده با فشردن یک دکمه آغاز می‌شود. در فهرست هزاران جرم موجود در حافظه دستگاه کهکشان M31 را انتخاب کنید و حالا دکمه GoTo را می‌فشارید. تلسکوپ با سرعت چند درجه در هر ثانیه به سوی جرم می‌رود و ثانیه‌هایی بعد کهکشان در میدان دید شماست. فوق‌العاده است اما بی ضرر هم نیست! گرچه هر روز این فناوری بیشتر و بیشتر متداول می‌شود اما افرادی که مایل به شناخت آسمان‌اند باید راه پله به پله پیمایش آسمان را طی کنند. پرش از ستاره‌ای به ستاره‌ی دیگر شاید بارها بیشتر از تلسکوپ GoTo شما را منتظر بگذارد اما راه را به خوبی یاد می‌گیرید و از پیمودن راه نیز لذت خواهید برد. شاید مثال آن رفتن به قله کوه با تله‌کابین یا پای پیاده باشد. اگر از کوه پیمایی لذت می‌برید انتخاب شما مشخص است.

تلسکوپ‌های مجهز به ی را بیشتر به رصدگرانی توصیه می‌کنم که پیمایش مقدماتی آسمان را طی کرده‌اند و حالا به فناوری الکترونیک این دستگاه‌ها برای عکاسی از اعماق آسمان، جستجوی اجرام کم‌نور، دنبال کردن ماهواره‌ها و فعالیت‌های تازه‌ای که با این فناوری ممکن می‌شوند نیاز دارند. بدون‌شک در این مرحله تلسکوپ GoTo ابزاری فوق‌العاده خواهد بود- به ویژه برای عکاسان اعماق آسمان. همین‌طور برای مراکز آموزشی و رصدخانه‌ها بدون شک انتخاب مناسبی است. همچنین برای علاقه‌مندانی که می‌خواهند رصد آسمان را فقط گاهی به صورت تفننی انجام دهند و مایل‌اند دیدن زیبایی‌های آسمان هر از گاهی آنها را سرشار از شوق کند اما حوصله پیمایش در آسمان را ندارند. فراموش نکنید که رصدگرانی با بودجه محدود می‌توانند بهای خرید یک تلسکوپ کوچک GoTo را صرف خرید یک تلسکوپ بزرگ ساده کنند.

چشمی و لوازم جانبی

انتخاب چشمی مناسب بسیار مهم است. حتی تصویر بهترین تلسکوپ‌ها نیز با یک چشمی نامرغوب، تصویری کدر و پر از خطاهای رنگ و ... می شود. گرچه لزومی ندارد یکسره به سراغ چشمی‌های گران‌بها بروید، در انتخاب نوع و فاصله کانونی دقت کنید. اغلب تلسکوپ‌ها با یک یا دو چشمی استاندارد ارائه می‌شوند- مثلا 25 میلیمتر یا جفت 10 و 20 میلیمتر. باید چشمی‌های بعدی تکمیل کننده بزرگنمایی شما باشند.

چشمی‌ها از نظر اندازه فیزیکی سه نوع‌اند. چشمی‌های قدیمی کوچک 5/24 میلیمتر (96/0 اینچ) که امروزه کمتر استفاده می‌شوند. چشمی‌های متوسط 7/31 میلیمتر (25/1 اینچ) که متداول‌ترین‌اند و چشمی‌های بزرگ 8/50 میلیمتر (2 اینچ) که میدان دید وسیعی دارند، گرانبها هستند و اغلب برای تلسکوپ‌های بزرگ آماتوری استفاده می‌شوند. به تمام تلسکوپ‌های کوچک و متوسط جدید چشمی‌های 25/1 اینچ متصل می‌شود. برای بازتابی‌های 8 اینچ و بزرگتر، شکستی‌های بزرگتر از 10 سانتیمتر و اغلب کاسگرین‌های بزرگتر از 6 اینچ چشمی 2 اینچ نیز سوار می‌شود تا تصویر مطلوب تری حاصل شود.

با توجه به مقدار بزرگنمایی، که نسبت فاصله کانونی تلسکوپ به فاصله کانونی چشمی است، چشمی‌های اضافه را، در صورت نیاز، تهیه کنید. فراموش نکنید که قانون حداکثر 50 برابر به ازای هر اینچ قطر دهانه پابرجاست. گرچه بزرگنمایی کم میدان دید وسیع و مطلوبی را برای جستجو و رصد اجرام گسترده در اختیار می‌گذارد، اگر فاصله کانونی چشمی بیش از حد زیاد باشد، قطر مردمک خروجی چنان زیاد می‌شود که بخشی از نور را چشم شما از دست می‌دهد. حداکثر فاصله کانونی مجاز چشمی برای بیشترین میدان دید و " تیز" ترین تصویر، نسبت کانونی ضرب‌در عدد 7 است. مثلا روی تلسکوپی نیوتنی 5/f بهتر است چشمی بزرگتر از 35 میلیمتر استفاده نشود، مگر اینکه هدف عکاسی یا فیلمبرداری از پشت چشمی است.

با دانستن میدان دید می توانید موضوعات قابل مشاهده در چشمی خود را نیز بسنجید. همانطور که پیش از این مرور شد نسبت میدان دید ظاهری به بزرگنمایی برابر میدان دید واقعی است. چشمی‌های نامرغوب میدان ظاهری 30 درجه، چشمی‌های متوسط50 درجه و چشمی‌های واید میدان دید 60 درجه تا 100 درجه را دارند که البته مدل‌های بالای 80 درجه بسیار گران‌بها هستند. به طور مثال وقتی چشمی‌ای با بزرگنمایی 100 برابر بهره می‌برید که نوع متوسط است میدان دید شما 5/0 درجه می‌شود. پس قرص ماه به زحمت در میدان دید جه می‌شود.

چشمی‌ها از نظر ساختار اپتیکی بسیار متنوع‌اند. تعداد عدسی‌های بکار رفته در آنها را "جزء" می‌گویند. چشمی‌های نامرغوب کم‌بها 2 جزء‌اند که بهتر است به سراغ آنها نروید. متداول‌ترین نوع چشمی‌های متوسط کلنر (سه جزء) پلوسل (چهار جزء) است. کلنر انتخاب خوب و کم هزینه‌ای برای تلسکوپ‌های کاسگرین و هر تلسکوپی با f زیاد است و برای نیوتنی‌ها و شکستی‌های لوله کوتاه مناسب نیستند. در عوض چشمی‌های پلوسل همه کاره‌اند، هم برای f کم و هم برای f زیاد. انتخاب مناسبی در بودجه‌های کم‌اند. چشمی‌های پلوسل دارای "فاصله چشم" مناسبی‌اند- یعنی چشم در فاصله مناسبی از سطح چشمی قرار می‌گیرد و لازم نیست به آن بچسبد تا میدان دید را کامل ببینید. رصد ماه و سیارات در بزرگنمایی‌های زیاد به چشمی‌های فاصله کانونی کم نیاز دارد که فاصله چشم در آنها نیز معمولا بسیار کم است و چشمی‌ای با این مزیت در این رصدها برتر است. در فواصل کانونی کم چنین چیزی معمولا فقط با چشمی‌های 6 تا 8 جزء از نوع واید یا ابرواید ارائه می‌شود که هم از نظر وزن و هم قیمت، "سنگین" اند و برای استفاده در تلسکوپ‌های کوچک توصیه نمی‌شود.

عدسی بارلو:

این ابزار ارزشمند عدسی‌ای است که قبل از چشمی قرار می‌گیرد و چشمی روی آن سوار می‌شود تا بزرگنمایی بسته به نوع بارلو2، 3 یا حتی 4 برابر شود. افزایش بزرگنمایی بارلو به بهای کاهش مقدار نور و روشنایی تصویر است. با مجموع دو چشمی و یک بارلو شما چهار انتخاب بزرگنمایی دارید. متداولترین نوع بارلو 2 برابر است که بهتر است نوعی انتخاب شود که به جای تک عدسی از عدسی ترکیبی برای کاهش خطای رنگ از آن استفاده شده است.

جوینده:

وقتی با تلسکوپ به آسمان نگاه می‌کنید فقط پنجره کوچکی رو به چشمان شماست. به همین دلیل جستجوی اجرام از درون چشمی تلسکوپ بسیار وقت‌گیر است. روی تلسکوپ ابزاری به‌نام جوینده یا منظر یاب نصب می‌شود که بزرگنمایی بسیار کمتر و میدان دید وسیعی دارد- در حدی که بخشی از یک صورت فلکی را نشان دهد. این ابزار معمولا همراه یا تلسکوپ ارائه می‌شود. از درون جوینده دو خط متقاطع را می‌بینید که باید موضوع رصدی مورد نظرتان را در وسط دید هدف گیری کند. در جوینده‌هایی که دارای بزرگنمایی هستند بهتر است آنهایی را انتخاب کنید که دهانه حداقل 25 میلیمتر دارند تا تصویر روشن‌تر و واضح‌تری نشان دهند. برای تلسکوپ‌های متوسط و بزرگ جوینده‌های 50میلیمتری متداول‌ترند. برای تلسکوپ‌های کوچک و متوسط  ابزاری به نام "جوینده سرخ نشان" یا برای تلسکوپ‌های کوچک و متوسط  ابزاری به نام "جوینده سرخ نشان" یا Red Dot Finder متداول است که بزرگنمایی (LED) در مرکز آن روشن می‌شود. رصدگر بدون نیاز به نگاه از درون جوینده می‌تواند از پشت لوله تلسکوپ محل تخمینی جرم را نشانه رود و بعد از همان جا موضوع رصدی را در امتداد نقطه سرخ قرار دهد. این ابزار را رصدگران تازه‌کار و افرادی که از تلسکوپ‌های با میدان دید وسیع استفاده می‌کنند بهترین جوینده می‌دانند.

صافی (فیلتر):

برای رصد خورشید فقط از صافی‌هایی استفاده کنید که به همین منظور ساخته شده‌اند و روی دهانه تلسکوپ قرار می‌گیرند. اگر همراه تلسکوپ شنا صافی خورشیدی برای نصب روی چشمی قرار دارد از استفاده از آن پرهیز کنید. رصد خورشید نیازمند رعایت تمام موارد ایمنی است. برای رصد ماه به‌ویژه در شب‌های مهتابی روشنایی زیادی دارد از صافی‌های خنثی، کاهش دهنده نور، استفاده می‌شود (صافی ماه). آن را پشت چشمی نصب می‌کنید. همچنین می‌توانی با پوشاندن بخشی از دهانه تلسکوپ از شدت نور بکاهید. در جمع صافی‌های کم هزینه آماتوری صافی‌های رنگی در رصد سیارات بسیار مفیدند. مانند استفاده از صافی سرخ برای مریخ، یا آبی برای رصد جزییات بیشتر در حلقه زحل و ... .

در رصد اجرام اعماق آسمان، مانند سحابی‌های سیاره‌نما یا سحابی‌های گسترده بازتابی، و حتی دنباله‌دارها "صافی سحابی" به‌کار می‌رود که آن نیز پشت چشمی نصب می‌شود. این صافی با سد کردن نور زمینه آسمان و گذر دهی مناسب برای طول موج‌های قله تابش سحابی تضاد نوری را بیشتر می‌کند و ساختار‌های سحابی بهتر پدیدار می‌شوند. با توجه به کاهش نور زمینه آسمان این صافی‌ها برای رصدهای غیر‌ستاره‌ای در شهر نیز کارا مدند (نوعی از آنها با نام صافی آلودگی نوری نیز ارائه می‌شود). برای تلسکوپ‌های بزرگ آماتوری (8اینچ و بزرگتر) بهتر است از صافی سحابی نوعIIIO (اکسیژن 3)استفاده شود که پهنای باریک‌تری از طول موج‌های قله تابش سحابی را عبور می‌دهد و به شرط استفاده از اپتیکی با دهانه بزرگ جزییات بیشتری را نشان می‌دهد.

در انتخاب صافی خورشیدی برای تلسکوپ بیش از بقیه دقت کنید زیرا بر سلامت چشمان شما ممکن است اثر بگذارد. از استفاده از صافی‌های خورشیدی که روی چشمی نصب می‌شوند جدا پرهیز کنید. آنها نامرغوب و ارزان‌اند و تجمع نور شدید روی آنها می‌تواند سبب ترک خوردن شیشه شود. صافی‌های شیشه‌ای یا از جنس فیلم‌های نازک بادر (معروف به صافی مایلار در ایران) که سر تلسکوپ نصب می‌شوند بسیار ایمن‌ترند. روش ایمن دیگر انداختن تصویر چشمی تلسکوپ روی برگه سفید در سایه است، مثل برگه سفید درون جعبه کفش.

عکاسی از آنچه که می‌بینیم

شاید شیفته آن باشد که نمای دل‌انگیز زحل یا گستره خیال‌انگیز سحابی جبار را همانطور که در میدان دید تلسکوپ می‌بینید روی فیلم عکاسی ثبت کنید. به طور نظری می‌توانید هرآنچه که می‌بینید و حتی بسیار بیشتر را روی فیلم بیاورید. اما در تجربه این کار برای منجمان آماتور تازه‌کار بسیار دشوار است.

شما در عکاسی از ماه و چند سیاره به‌ویژه اگر از دوربین‌های دیجیتال بهره ببرید، به سادگی موفق می‌شوید اما ثبت اجرام کم‌نورتر دشوار است. برای این کار باید چند ده ثانیه، چند دقیقه یا حتی چند ساعت نور جرم سماوی بر فیلم یا تراشه دوربین شما جمع شود. پس به دوربینی نیاز دارید که با باز شدن عدسی آن به تلسکوپ متصل ‌شود و از تلسکوپ مانند یک عدسی عکاسی استفاده کند. دوربین باید دارای سرعت B برای نور دهی بلندمدت باشد- یعنی با فشردن این دکمه شاتر دوربین باز بماند (از سیم دکلانشور برای باز نگه داشتن شاتر استفاده می‌کنیم). حالا نوبت به مشخصات تلسکوپ است. استقرار شما باید به صورت استوایی باشد و دستگاه مجهز به موتور ردیاب. در این صورت تلسکوپ موضوع رصدی را در میدان دید ثابت نگه می‌دارد (به شرط اینکه پایه به خوبی قطبی شده باشد). پس با تلسکوپ‌های سمت- ارتفاعی بدون موتور ردیاب فقط می‌توان خورشید، ماه و اجرام سیاره‌ای را به تصویر کشید (مگر سمت- ارتفاعی‌های مجهز به GoTo که آن هم محدودیت‌هایی در عکاسی طولانی مدت دارد). حتی وقتی تلسکوپ استوایی با موتور دریاب تهیه کنید ثبت تصاویر دقیق از اجرام غیر ستاره‌ای وابسته به آسمان تاریک، تجربه کافی در قطبی کردن تلسکوپ، دقت موتور ردیاب، عدم لرزش پایه، و دوربین و فیلم مناسب است.

کدام تلسکوپ؟

پس آیا می‌توان این سوال که بهترین تلسکوپ برای شما کدام است پاسخ داد؟ بله، همانی که بیشتر از همه از آن استفاده خواهید کرد. یک تلسکوپ شکستی با اپتیک فوق‌العاده اما با لوله‌ای بسیار دراز با پایه‌ای سنگین در عمل بی‌فایده است، وقتی نتوانید آن را به راحتی حمل کنید. مگر اینکه در جایی تاریک زندگی کنید. بزرگترین تلسکوپ‌های نیوتنی نیز اگر رصدگاه شما فقط در شهر باشد هرگز کهکشان‌های دوردست را به شما نشان نمی‌دهد. همچنین تلسکوپ نیوتنی مناسب فردی است که اگر تلسکوپ نیاز به تنظیم و تعمیرات فنی داشت از پس آن برآید اما تلسکوپ‌های شکستی اگر چه اپتیک‌های کوچک‌تری‌اند نصب و کاربری ساده‌تری دارند. در کنار بودجه‌ای که اختیار کرده‌اید موضوعات رصدی دلخواه خود را انتخاب کنید، توانایی خود را در حمل و نقل تلسکوپ آینده‌تان و علاقه به عکاسی را در نظر بگیرید. شاید مهمترین زمان برای انتخاب تلسکوپ مناسب در تورهای نجومی و شب‌های رصدی انجمن‌ها و گروه‌های نجومی باشد که می‌توانید تصویر موضوعات رصدی دلخواهتان را با تلسکوپ‌های مختلف ببینید.

اگر بودجه شما از 1200000 تومان کمتر است شاید تهیه یک دوربین دوچشمی مناسب بهتر از تهیه تلسکوپ کوچک نامناسب باشد. همین‌طور اگر از اجرام غیر ستاره‌ای گسترده لذت می‌برید و مایل‌اید ابزارتان را همیشه با خود به دل رصدگران باتجربه نیز مکملی در کنار رصدهای تلسکوپی است.

نوشته بابک امین تفرشی