سؤالاتی مهم در رابطه با تهیه و استفاده از تلسکوپ

استفاده از هر وسیله‌ای مسائل خاص خود را در بر دارد که این مسائل از زمان تهیه و خرید آن شروع می‌شود. تلسکوپ هم از این قاعده مستثنا نیست. حتی هدف‌گیری اجرام بوسیله‌ی تلسکوپ و تنظیم فاصله‌ی کانونی آن می‌تواند افراد تازه‌کار را سردرگم کند. بعضی از معمول‌ترین سؤالات که اتفاقاً ساده‌ترین آن‌ها نیز هستند، در دفترچه‌ی راهنمای تلسکوپ پاسخ داده نشده‌اند. و امروزه حتی بعضی از تلسکوپ‌ها چنین دفترچه‌ای راهنمایی را هم ندارند.
در اینجا سؤالاتی که معمولاً در رابطه با تلسکوپ و استفاده از آن پیش می‌آید به همراه پاسخ‌های آن‌ها آمده است. اگر به تازگی یک تلسکوپ خریده‌اید و می‌خواهید از آن استفاده کنید یا حتی اگر تجربه‌ی برخورد با مشکلات زیادی را دارید، احتمالاً در اینجا پاسخ تعدادی از آن‌ها را خواهید یافت.

۱) چگونه می‌توان بزرگ‌نمایی یک تلسکوپ را محاسبه کرد؟

معمولاً بزرگنمایی تلسکوپ در دفترچه‌ی راهنمای آن آمده است. با این حال می‌توان میزان بزرگ‌نمایی یک تلسکوپ را به راحتی با تقسیم طول فاصله‌ی کانونی عدسی شیئی تلسکوپ (یا آینه‌ی اصلی) بر فاصله‌ی کانونی چشمی محاسبه کرد. مثلاً اگر فاصله‌ی کانونی تلسکوپی 1200 میلی‌متر بوده و یک چشمی با فاصله‌ی کانونی 25 میلی‌متر روی آن نصب شده، در اینصورت بزرگنمایی آن برابر است با 1200/25=48X.
برای تغییر بزرگ‌نمایی تلسکوپ، می‌توان چشمی را تعویض کرد. با یک چشمی 10 میلی‌متری، بزرگنمایی تلسکوپ 10/1200=120 برابر می‌شود.
اغلب طول فاصله‌ی کانونی شیئی با حرف اختصاری F یا Fl روی برچسبی که بر بدنه‌ی تلسکوپ چسبانده شده، نوشته شده است. فاصله‌ی کانونی چشمی هم روی بدنه‌ی آن، نزدیک عدسی نوشته شده. این دو مقدار برحسب میلی‌متر داده می‌شوند.
نکته: اگر دفترچه‌ی راهنمای تلسکوپتان را گم کرده‌اید، می‌توانید آن‌را به راحتی در اینترنت یافته و دانلود کنید. در زیر برای تعدادی از مدل‌های مشهور سایتی که می‌توانید دفترچه‌ی مورد نظر را بصورت رایگان دانلود کنید، آورده شده است:
Bushnell: www.bushnell.com
Celestron: www.celestron.com
Meade Instruments: www.meade.com
Orion Telescopes & Binoculars: www.oriontelescopes.com
Tele Vue Optics هم با دریافت هزینه‌ای اندک دفترچه‌ای جایگزین برای شما می‌فرستد:
Tele Vue Optics: www.televue.com ; 845-469-4551

۲) چگونه می‌توان یک تلسکوپ را تنظیم کرد؟

افرادی که تلسکوپ‌های بازتابی یا اشمیت-گاسکرین دارند، دائماً باید برای داشتن بهترین تصویر، تلسکوپشان را تنظیم کنند. متأسفانه تنظیم کردن تلسکوپ یکی از آن چیزهایی است که ساده‌تر از آنست که بدون تصاویر گام به گام بتوان آن را توضیح داد. پس چرا دوباره کاری کنیم؟ دو مقاله‌ی کامل و بسیار خوب در این زمینه قبلاً نوشته شده است. یکی در صفحه‌ی 62 شماره‌ی نوامبر و دسامبر سال 2005 همین مجله توسط "Gary Seronik" و دیگری توسط "Nils Olof Carlin" نوشته شده که با مراجعه به لینک www.SkyTonight.com/howto/diy/3306876.html می‌توانید آن را مطالعه کنید.

۳) استقرار استوایی چیست؟

از دید ساکنان نیمکره‌ی شمالی، ستاره‌ها بدور نقطه‌ای نزدیک ستاره‌ی قطبی درحال چرخشند. در استقرار استوایی یکی از دو محور تلسکوپ به سمت ستاره‌ی قطبی نشانه می‌رود که این موضوع باعث می‌شود بتوان یک ستاره یا سیاره را (که به دلیل چرخش زمین به دور خودش دائماً در حرکت است) فقط با حرکت دادن تلسکوپ در جهت شرق به غرب بر روی پایه، در چشمی دنبال کرد. با نصب یک موتور کوچک بر روی تلسکوپ، تلسکوپ بطور خودکار جرم مورد نظر را دنبال می‌کند. در مقابل برای دنبال کردن ستاره‌ها و سیارات در تلسکوپ‌هایی که استقرار آن‌ها سمتی- ارتفاعی است (مثل تلسکوپ‌های بازتابی دابسونی)، هم باید تلسکوپ را در جهت پایین به بالاحرکت داد و هم باید از چپ به راست حرکت داد.
وقتی تازه‌کارها در مورد انواع استقرار تلسکوپ‌ها می‌آموزند، به دلیل سادگیِ استفاده از تلسکوپی با استقرار استوایی، تمایل به استفاده از این نوع تلسکوپ‌ها را دارند. ولی باید درنظر داشت که این نوع تلسکوپ‌ها بزرگ‌تر، سنگین‌تر و گران‌تر از انواع با استقرار سمتی- ارتفاعی بوده و باید زمانی را صرف کرد تا نحوه‌ی استفاده از آن‌ها را آموخت. حرکت دادن آن‌ها به راحتی حرکت دادن تلسکوپ‌های سمتی- ارتفاعی نیست و اگر بطور صحیحی مستقر نشده باشند، نمی‌توان اجرام را با آن‌ها ردگیری کرد.
نکته: اگر تلسکوپتان قابلیت ردگیری کامپیوتری بوسیله‌ی "Go To" را دارد، حتی اگر استقرار آن سمتی ارتفاعی باشد، می‌تواند اهداف آسمانی را بطور خودکار دنبال کند. بنابراین ردگیری آسان اجرام، دیگر ویژگی انحصاری تلسکوپ‌های با استقرار استوایی نیست.

۴) چرا اجرام در تلسکوپ‌های آماتوری کوچک و کم‌نور دیده می‌شوند؟

این سؤال جواب‌های متعددی دارد. نمی‌توان انتظار داشت مناظری همانند تصاویر خارق‌العاده‌ای که تلسکوپ‌های پیشرفته و حرفه‌‌ای همانند تلسکوپ فضایی هابل گرفته‌اند را در یک تلسکوپ آماتوری نظاره کرد. متأسفانه نمی‌توان جزئیات و رنگ‌هایی که در تصاویر ذکر شده دیده می‌شود را با این تلسکوپ‌ها دید. اجرام اعماق آسمان مثل کهکشان‌ها یا سحابی‌ها، اغلب اوقات به صورت لکه‌های غبارآلود کم‌نور به نظر می‌رسند. با یک تلسکوپ بزرگ‌تر فقط می‌توان این لکه‌های کم‌نور را واضح‌تر دید، ولی باز هم نمی‌توان هیچ رنگی را تشخیص داد.
سیاراتی همانند زحل یا مشتری از درون یک تلسکوپ آماتوری کوچک، تقریباً به اندازه‌ی یک سکه که در یک بشقاب قرار دارد، در میدان دید رؤیت می‌شوند. لازم به ذکر است که اگر منظره‌ای که از سیارات می‌بینید، جزئیاتی که توقع دارید را ندارد، بدانید که این مسئله دلایل قابل توجیه خود را دارد: 1) یکنواخت نبودن جو. 2) تلسکوپی که زمان کافی برای سرد شدن تا دمای بیرون را نداشته. 3) اپتیکی که به اندازه‌ی کافی بزرگ و خوب نیست که بتواند آن جزئیاتی که انتظار دیدنشان می‌رود را نشان دهد. هر یک از این موارد می‌تواند به تنهایی باعث شود تا تصویر خوبی در تلسکوپ دیده نشود. به‌خاطر داشته‌باشید که "رصد" از پشت یک چشمی به همان اندازه که مهارت است، یک هنر است. هر چقدر بیشتر رصد کنید، توانایی شما در رصد اجرام بیشتر می‌شود.
نکته: یک وسوسه‌ی مشترک در بین تمام آماتورهایی که شروع به استفاده از تلسکوپ می‌کنند این است که با بیشترین بزرگنمایی شروع کنند. ولی این کار باعث می‌شود که یافتن اجرام سخت شده و تصاویر مبهم و تار دیده شوند. بهتر است که با کمترین بزرگنمایی چشمی که دارید شروع کرده و کم‌کم بزرگنمایی را افزایش دهید.

۵) زمانی که آینه یا عدسی و یا چشمی تلسکوپ کثیف می‌شود، آیا باید آن را تمیز کرد؟ با چه وسیله‌ای؟

اغلب مردم در مورد هر ذره‌ی غباری که روی وسیله‌ی اپتیکیشان می‌نشیند نگران شده و با وسواس آن را پاک می‌کنند. در مقابل رصدگران دیگری هم هستندکه هیچ‌گاه اپتیک خودشان را تمیز نمی‌کنند. استدلال دسته‌ی اخیر اینست که امکان دارد در هنگام تمیز کردن، در مقایسه با زمانی که تمیز نمی‌شوند، آسیب بیشتری به سطح شیشه‌ای حساس عدسی‌ها یا آینه‌ها برسد.
اما راه حل چیست؟ پیشگیری و اعتدال در این مورد بهترین راه حل است. در مواقعی که از تلسکوپ یا دوربین دوچشمی خود استفاده نمی‌کنید، درپوش لنز آن را بگذارید و فقط زمانی که واقعاً ضروری است، برای تمیز کردن آن اقدام کنید.
برای پاک کردن آینه‌ی تلسکوپ بازتابی، آینه را از جایش درآورده و با آب مقطر آن را بشویید. اگر پس از اینکار تمیز شد، با دقت آن را بوسیله‌ی جریان هوا (سشوار) خشک کنید. اگر تمیز نشده بود، بگذارید آینه در آب گرم کاملاً خیس شود. سپس یک قطره مایع ظرفشویی به آن اضافه کنید (قبلاً از تمیز بودن ظرفی که در آن شستشو صورت می‌گیرد اطمینان حاصل کنید) سپس دوباره با آب مقطر آن را بشویید. اگر هنوز کثیف بود، از مقدار بیشتری مایع شوینده استفاده کنید.
برای تمیز کردن عدسی تلسکوپ شکستی، باید از روش دیگری استفاده کرد. هرکاری که می‌کنید، ابداً آن‌ها را باز نکنید! بهترین راه برای پاک کردن عدسی‌ها این است که به آرامی ذرات را با یک پارچه‌ی بدون کرک یا پارچه‌ی کتانی که به الکل ایزوپروپیل خالص یا یک محلول مخصوص پاک کردن عدسی آغشته شده، پاک کنید. ولی در ابتدا اطمینان حاصل کنید که هیچ ذره‌ی غباری روی سطح عدسی وجود ندارد: می‌توانید این کار را با دمیدن هوا یا یک قلم‌موی نرم با موهای کم انجام دهید. قلم‌موی سخت امکان دارد پوشش روی عدسی و یا حتی روی خود شیشه‌ی عدسی را خش بیندازد.

۶) reddot چیست؟ و چرا در صورت استفاده از یک یابنده برای تلسکوپ به آن نیاز داریم؟

تا همین اواخر همه‌ی یابنده‌ها خود به تنهایی یک تلسکوپ مینیاتوری کوچک به حساب می‌آمدند. ولی امروزه بیشتر تلسکوپ‌ها با یابنده‌هایی عرضه می‌شوند که بزرگنماییشان یک برابر بوده (این یابنده‌ها عدسی ندارند و به همین دلیل هم هیچ جرمی را بزرگ نمی‌کنند) و یک "نقطه‌ی قرمز" در مرکز میدان دید آن‌ها وجود دارد. Telrad اولین جوینده تجاری از این نوع بود. آن را روشن کرده تا یک نقطه‌ی نورانی قرمز در مرکز میدان دید یابنده دیده شود. برای رصد یک جرم، تنها کاری که لازم است انجام دهید اینست که تلسکوپ را آنقدر حرکت دهید تا نقطه‌ی قرمز رنگ روی جرم مورد نظر بیفتد.
رصدگران اغلب دو نوع یابنده‌ی ذکر شده، یعنی نوعِ با نقطه‌ی نورانی قرمز در مرکز و یابنده‌های قدیمی را بطور مکمل استفاده می‌کنند. نمی‌توان یکی از آن‌ها را بر دیگری ترجیح داد. به تجربه دریافته‌ام که بهتر است با یک یابنده‌ی بدون بزرگنمایی، تلسکوپ را به سمت منطقه‌ی مورد نظر تنظیم کنم و سپس توسط یابنده‌ی معمولی، هدف مورد نظر را هدف‌گیری کنم.
نکته: همه‌ی یابنده‌هایی که یک نقطه‌های قرمز در مرکز میدان دیدشان دارند، برای تولید آن نقطه‌ی نورانی از یک LED استفاده می‌کنند تا بطور مستقیم یا به کمک ترکیبی از عدسی‌ها و آینه‌ها آن را تولید کنند. یک دکمه برای روشن و خاموش کردن و تنظیم میزان روشنایی هم دارد.

۷) چرا ماه در تلسکوپ وارونه دیده می‌شود؟

در بیشتر تلسکوپ‌ها اینگونه است. در بعضی تلسکوپ‌ها تصویر ماه همانند تصویر در آینه است (چپ روی راست برگردانده می‌شود). نگران نباشید. هیچ‌چیزی نشکسته است، این کاملاً طبیعی است. از آنجایی ‌که در فضا جهت مرجعی وجود ندارد، بیشتر رصدگران این خصوصیت چرخش تصویر را می‌پذیرند و این موضوع آزارشان نمی‌دهد. وانگهی، همه‌ی ما همیشه با چنین چیزی برخورد می‌کنیم: تصویر خودمان در آینه.
به عنوان یک قانون کلی، اگر نور در تلسکوپ به تعداد زوج شکسته شود (همانند تلسکوپ بازتابی نیوتونی) تصاویر وارونه خواهند بود. ولی اگر نور در تلسکوپ به تعداد عدد فرد بازتاب یابد (تلسکوپ‌های شکستی یا تلسکوپ‌های ترکیبی) چنین تلسکوپی تصاویر را همانند یک آینه وارونه نشان می‌دهد. اگر نمی‌دانید که تلسکوپتان از کدام نوع است، آن را به سمت ماه یا یک ساختمان گرفته و تصویر مشاهده شده را با تصویر همان جرم در یک دوربین دوچشمی یا با چشم غیرمسلح مقایسه کنید.

۸) کدام بهتر است: بازتابی یا شکستی؟

این ساده‌ترین سؤالی است که می‌توان پاسخ داد. نصیحت همیشگی من این بوده است: برای رصد تصاویر sharp ماه، سیارات و ستاره‌های دوتایی از تلسکوپ شکستی استفاده کنید و برای یافتن اجرام کم‌نور و دور اعماق آسمان از یک بازتابی قوی استفاده کنید.
امروزه انواع بیشتری از تلسکوپ‌ها وجود دارند که تفاوت بین آن‌ها اندک است. شکستی‌ها بزرگ‌تر شده‌اند (اگرچه ارزان نیستند) در حالی که بعضی از بهترین تصاویر گرفته شده از زحل و مشتری بوسیله‌ی بازتابی‌های با کیفیت بالا و جدیدتر گرفته شده‌اند. تلسکوپ‌های مرکب، هم از عدسی و هم از آینه استفاده می‌کنند.
بنابراین بهتر است برای خرید تلسکوپ بودجه‌ی خود را سنجیده و با توجه به اینکه بیشتر اوقات چه چیزهایی را رصد خواهید کرد، برای خرید تلسکوپ اقدام کنید.