دفتر گزارش‌های «روزانهٔ» رصد: چگونه و چرا

دفتر گزارش‌های «روزانهٔ» رصد: چگونه و چرا

پال مارکوف

ترجمه: شادی حامدی آزاد

برگرفته از: Sky&Telescope, July 2007

اجازه ندهید که پیروزی‌های رصدی‌ از خاطرتان محو شوند.

بهتر از این بود که دنباله‌داری به نام من ثبت شود. دنباله‌دارها در عرض چند هفته یا چند ماه می‌آیند و می‌روند اما گروه ستاره‌هایی که امروز «مارکوف-۱» نامیده می‌شود را می‌توانید در بیشتر شب‌های هر سال حتی زیر آسمان آلوده به نور شهرها با تلسکوپی کوچک رصد کنید. هیچ‌وقت انتظار نداشتم نام خودم را در فهرست‌های اجرام آسمانی ببینم –و این اتفاق فقط به این سبب رخ داد که من تمام رصدهایم را ثبت می‌کنم!

در ژوییه سال ۲۰۰۰، گروه جالبی از ستاره‌های قدر ۹ و ۱۰ را در جاثی (هرکول) دیدم، آن را در دفتر ثبت رصدهایم ثبت و بلافاصله فراموشش کردم. یک سال بعد، در حالی که دفترم را مرور می‌کردم، نحوه تجمع این ستاره‌ها برایم جالب شد. یادداشتی برای برِنت آرچینال، کارشناس خوشه‌های ستاره‌ای، فرستادم و از او پرسیدم که آیا در این‌باره چیزی شنیده است. آرچینال نتوانست آن را در هیچ نقشه یا فهرستی بیابد، و، باوجودی که این گروه احتمالاً یک استریم (گروهی از ستاره‌های نامرتبط به هم) است و نه خوشه ستاره‌ای واقعی، او تصمیم گرفت آن را تحت نام مارکوف-۱ وارد فهرست کتاب خوشه‌های ستاره‌ای (Star Clusters) کند که در سال ۲۰۰۳ به همراه استیون ج. هاینس نوشت.

«کشف» مارکوف-۱ فقط نمونه‌ای از این است که چرا باید دفتر «روزانه» ثبت رصد برای خودتان درست کنید. علت‌های خوب دیگر برای این کار عبارتند از، مراجعه دوباره به جزییات رصدهای پیشین و مقایسه آنها با رصدهای فعلی؛ سازمان‌یافته و منظم نگه داشتن رصدها؛ و دریافت گواهی رصدگر بودن از یک انجمن نجومی. مهم‌تر از همه، تمرین شرح و توضیح درباره یک جسم آسمانی شما را ترغیب می‌کند که به دنبال جزییات بیشتری بگردید و همین مهارت‌های رصدی شما را بیشتر می‌کند.

چه چیزهایی را ثبت کنیم

مدخل‌های دفتر ثبت رصد شما باید نمایان‌کننده شیوه شما در رصد باشد. اما حتماً در هر جلسه رصدی تاریخ، مکان رصد، زمان آغاز و پایان، نام افرادی که با هم رصد می‌کنید، آب‌وهوا، و شرایط آسمان (فاز ماه، شفافیت، و دید) را ثبت کنید. برای ثبت زمان یک شیوه (۲۴-ساعته یا پیش از ظهر و بعد از ظهر) را انتخاب و همواره آن را حفظ کنید. برای پدیده‌های پویا، مانند اختفا، استفاده از زمان جهانی بهترین کار است، اما برای بیشتر پدیده‌ها زمان محلی مناسب‌تر است. نام ماه‌ها را کامل یا به اختصار بنویسید (مثلاً به جای ۱۳۸۶/۵/۳ بنویسید ۳ مرداد ۱۳۸۶) تا از بروز هرگونه ابهامی در تاریخ‌نگاری جلوگیری کنید. برخی افراد هر جلسه رصدی را شماره‌گذاری می‌کنند تا در هنگام ارجاع کار ساده‌تر باشد.

برای هر جرم رصدی دست‌کم زمان رصد، نام یا حروف اختصاری جرم، نوع جرم، صورت فلکی، تلسکوپ و بزرگنمایی استفاده شده، نوع فیلتر (اگر استفاده کردید)، و توصیف شرایط دید را ثبت کنید. طراحی از اجرام رصدی، حتی بسیار خطی و خام، اساساً به ارزش دفتر ثبت رصد شما می‌افزاید. رصدهای ناموفق (مانند زمانی که سعی می‌کنید کهکشانی کم‌فروغ را ببینید اما نمی‌توانید) هم مهم‌اند، پس حتماً آنها را هم ثبت کنید.

جزییات کاربردی

دفتر ثبت رصد شما ممکن است بخش‌بخش یا به ترتیب تاریخ رصدها مرتب شده باشد. در شیوه بخش‌بخش، رصدها بر اساس نوع جرم رصد شده، مانند کهکشان‌ها یا خوشه‌های ستاره‌ای باز، طبقه‌بندی می‌شوند.دفتر ثبت رصدهای من به ترتیب تاریخ انجام رصدهاست، زیرا برای من کل شب رصدی مهم است. جملات گزارش‌های رصدی من کامل‌اند، بنابراین مرور دفترم کار ساده‌ای است و دیگران نیز می‌توانند آن را بخوانند و از آن سر درآورند. اما اگر فقط مایلید که اطلاعات را برای ارجاعات سریع بعدی حفظ کنید می‌توانید از کلمات یا عبارات اختصاری استفاده کنید.

دفتر ثبت رصد بهتر است کاغذهایی در کلاسور، دفترهای سیمی، یا دفترهای بزرگ با جلد سخت باشند. دفترهای جلدْسخت از نظر زیبایی‌شناختی دلپذیرترند، دفترهای سیمی راحت و فشرده‌اند، اما کلاسور از این جهت بسیار راحت‌تر است که می‌توانید به‌راحتی مطالب کمکی، مانند طراحی، عکس، یا مقالات مجلات، را در میان صفحه‌هایش اضافه کنید. برخی از رصدگران از فرم‌های از پیش آماده شده با جاهای خالی برای پر کردن داده‌های رصدی و جایی برای طراحی استفاده می‌کنند. با جستجوی عبارت انگلیسی «برگه‌ ثبت رصد» (Observing Log) در اینترنت ده‌ها برگه مختلف ثبت رصد می‌یابید که می‌توانید از آنها استفاده کنید یا الهام بگیرید و برگه خاص خودتان را طراحی کنید. فرم‌های از پیش آماده شده دفتر شما را پاکیزه و منظم نگاه می‌دارند و به شما یادآوری می‌کنند که جزییاتی را ثبت کنید که ممکن است در غیر این صورت فراموش کنید. اما من ثبت بر روی کاغذ خالی را ترجیح می‌دهم تا اطلاعات متفاوتی را درباره اجرام متفاوت ثبت کنم و نگران کم آمدن جا در خانه‌های فرم را نیز نداشته باشم.

خیلی بهتر است که مستقیم در دفتر اصلی بنویسید، البته اگر می‌توانید تمیز بنویسید و دفتر را از شبنم زدن در شب رصدی حفظ کنید. اگر این کار ممکن نیست، رصدهایتان را در دفتر چرکنویس ثبت یا گزارش شفاهی را ضبط کنید و بعداً سر فرصت آن را پاکنویس کنید. البته ابتدا مطمئن شوید که پشتکار پاکنویس کردن گزارش‌هایتان را دارید، در غیر این صورت پس از مدتی ناامیدانه از ادامه راه بازمی‌مانید.

کامپیوتر یکی از لوازم جانبی رصدگران است، پس طبیعی است که گزارش‌هایتان را وارد یک پایگاه دادها (database) کنید. چندین بسته نرم‌افزاری وجود دارند که کار برنامه‌ریزی رصدی، تهیه نقشه‌های مناسب و ثبت رصد را انجام می‌دهند؛ اما این‌ها باید دفتر ثبت رصد شما را تکمیل کند نه اینکه جای آن را بگیرد. من برای هر رصد مشخصات جرم، تاریخ، نوع تلسکوپ، و مکان رصدم را وارد یک پایگاه داده‌ می‌کنم. به این ترتیب می‌توانم آن را به هر طریقی جستجو کنم و با کمک تاریخ رصد گزارش آن را در دفترم، که ترتیب تاریخی دارد، بیابم.

هر شیوه‌‌ای که برای کارتان انتخاب می‌کنید، شدیداً توصیه می‌کنم که دفتر ثبت رصد خودتان را درست کنید و آن را به روز نگه دارید. برای رصدگران این تنها راه است که به دیگران نشان دهند، و خودشان به خاطر بسپارند، که اصلاً برای چه رصد می‌کنند.

[box type="tip"]

ابزار و نکاتی برای یک شب رصدی موفق

به دنبال چه باشید

در اینجا به برخی نکات قابل توجه در هنگام رصد اجرام اعماق آسمان اشاره می‌کنم. شکل و اندازه جرم را (براساس میدان دید چشمی‌تان) شرح دهید. آیا می‌توانید با نگاه مستقیم آن را ببینید؟ آیا با نگاه چپ‌چپ جزییات بیشتری در آن می‌بینید؟ آیا در همان میدان دید رصدتان اجرام اعماق آسمان دیگر یا ستاره‌ای درخشان دیده می‌شود؟ بهترین نمای این جرم با چه بزرگنمایی‌ به دست می‌آید؟ آیا استفاده از فیلتر کمک می‌کند؟ نکات اضافی بعدی مختص رصد اجرام خاص است.

روشی متفاوت

تونی فلَندِرز

من دستخط بسیار بدی دارم، بنابراین دفتر ثبت رصدهایم، مانند دفتر پال مارکوف، زیبا نیست. در عوض من یادداشت‌های خامی هنگام رصد ثبت می‌کنم و روز بعد آنها را وارد کامپیوتر می‌کنم تا بتوانم در سال‌های بعد از آنها استفاده کنم. پاکنویس یادداشت‌ها وقت‌گیر است، اما به من فرصت مرور رصدهایم، مقایسه آنها با عکس‌ها و یادداشت‌های دیگران، را می‌دهد تا ببینم آیا چیزی هست که من جا انداخته باشم.

کامپیوتری شدن دفترهای ثبت رصد افسون و زیبایی کاغذ را ندارند، اما مزایای بسیاری دارند. از همه واضح‌تر اینکه جستجو در آنها، مرتب کردن، و مقایسه‌شان بسیار ساده است (جعبه بعدی، «کامپیوترها چه کاری را بهتر انجام می‌دهند»، را ببینید). آنچه اهمیتش برای من با نکته اول برابر است امکان منتقل و تکثیر کردن آنهاست. برای من، که یک نویسنده حرفه‌ای متون نجومی‌ام، دفتر ثبت رصدهایم مرجع مهمی است. من تقریباً هر روز به آن مراجعه می‌کنم و در محل کار، در خانه، و در رصدگاهم به آن احتیاج دارم. ۵۵۰۰ رصد من، اگر پرینت شوند، حجم عظیمی کاغذ می‌شوند اما به صورت الکترونیکی بر روی کارت حافظه‌ای کوچک جا می‌گیرند.

من عادت داشتم که در محل رصد با مداد و کاغذ یادداشت‌برداری می‌کردم، اما برای آن کار دست‌کم به ۳ دست در آن واحد احتیاج داشتم! یکی برای نگه داشتن دفترچه، یکی برای چراغ قوه قرمزم، و یکی که با آن بنویسم. و هنگامی که با بزرگنمایی بالا رصد می‌کردم دست چهارمی لازم داشتم که با آن تلسکوپ دابسونی‌ام را حرکت دهم تا جرم را در میدان دیدم از دست ندهم.

چند سال پیش یک دستگاه ضبط صوت دیجیتالی خریدم که به کل تجربه رصدهایم را متحول کرد. گفتن نکات به صورت شفاهی بسیار سریع‌تر از نوشتن آنهاست، بخصوص وقتی دستانم سرد و بی‌حس‌اند و البته این کار عادت چشمانم به تاریکی را از بین نمی‌برد –چنانکه حتی کم‌فروغ‌ترین نورهای قرمز هم چنین می‌کنند. از منافع جانبی این وسیله فرصت برای دیدن جغد و گرگ صحرایی آمریکایی در شب‌های رصدی بود و یک شب هم گوزن نر شمالی را در فصل جفت‌گیری دیدم.

متأسفانه، هیچ راهی برای طراحی از اجرام با ضبط صوت وجود ندارد. گاهی اوقات یک طراحی ۳۰ ثانیه‌ای بسیار بهتر از شرحی مفصلْ میدان دید را نمایان می‌کند. به همین سبب است –و البته به سبب احتمال خراب شدن تجهیزات الکترونیکی- که من هنوز هم خانه را بدون کاغذ و مداد ترک نمی‌کنم.

[/box]

[box type="tip"]

کامپیوترها چه کاری را بهتر انجام می‌دهند تونی فلَندِرز

من هم، همچون پال مارکوف، ترجیح می‌دهم شب‌های رصدی را تجربه‌ای کامل بدانم، پس دفتر ثبت رصدهای کامپیوتری من متنی واضح و آشکار است. به کمک تابع جستجوی کامپیوتری جمع کردن همه رصدهای مربوط به یک موضوع خاص بسیار ساده است.

اما گاهی اوقات من فراتر از جستجویی ساده به تحلیل داده‌ها احتیاج دارم. یکی از نخستین پروژه‌های من رصد تمام اجرام فهرست مسیه با سه ابزار متفاوت از رصدگاه‌های شهری و خارج از شهر بود. در مجموع برای این پروژه ۶۵۴ رصد متفاوت انجام دادم. من از دهه ۱۹۶۰ با کامپیوتر سروکار داشتم، بنابراین برنامه‌ای برای خودم نوشتم که ثبت رصدهای من را مرتب و فهرست‌بندی کند. البته امروز شما می‌توانید بسته‌های نرم‌افزارهایی را در بازار بیابید که دقیقاً همین کار را بسیار بهتر انجام می‌دهند.

این برنامه‌ها شامل پایگاه عظیمی از داده‌ها درباره اجرام آسمانی‌اند که می‌توانید از آنها به جای قالب اصلی کار استفاده کنید و اطلاعات رصدی خودتان را بر آنها تطبیق دهید. سپس می‌توانید با چند کلیک به هر صورتی دفتر ثبت رصد کامپیوتری‌تان را جستجو کنید. ابزارهای برنامه‌ریزی به شما در تهیه فهرست‌ کارهای لازم کمک می‌کنند و به شما می‌گویند که رصد کدام اجرام هنوز باقی‌ است و بهترین زمان برای رصد آنها چه هنگام است. این نرم‌افزارها همچنین می‌توانند جدول‌های ستاره‌ای تهیه کنند و برخی حتی می‌توانند تلسکوپ گوتو (GoTo) شما را به سوی هدف مورد نظر نشانه بروند. و همه این‌ها به مبلغ ۱۰۰ دلار –یا گاهی کمتر یا حتی مجانی!ـ بر روی اینترنت قابل دسترسی‌اند.

برخی از این نرم‌افزارها چنین‌اند:

AstroPlanner (طراحی شده برای کامپیوترهای مکینتاش)

SkyTools2

DeepSky Astronomy Software

DeepSky Planner 4

[/box]

* پال مارکوف یکی از اعضای پُر افتخار انجمن سلطنتی کاناداست که رصد بیش از هزار جرم اعماق آسمان را از سال ۱۹۸۲ ثبت کرده است. می‌توانید خلاصه‌ای از دفتر ثبت رصد او را در این نشانی ببینید: www.astrobuysell.com/paul/index.htm