برنامه‌های همگانی رصد آسمان

دوست دارید ساعت‌ها به کهکشان راه شیری خیره شوید یا از درون چشمی یک تلسکوپ بسیار بزرگ به آسمان نگاه کنید؟ پس خود را به نزدیک‌ترین «گردهمایی رصد آسمان» برسانید.

قبل از شروع به خواندن این مقاله ذکر این نکته ضروری است که در ایران گردهمائی رصد آسمان بطور مشخص و همانند کشورهای خارجی وجود ندارد. شاید این مقاله بهانه ای برای برگزاری چنین موضوعی ایجاد کند و ایده ها و تجارب ارزشمندی را عرضه نماید.

راد مولیس

ترجمه از اویس محمودی

 من و دوستان نوجوانم در دهۀ 1960 میلادی (در آن زمان رصدگری مبتدی بودم) نمی‌دانستیم «برنامۀ همگانی رصد آسمان» چیست. با این حال این‌گونه برنامه‌ها را برگزار می‌کردیم. تعدادی از ما در پارکینگی خالی یا حیاط خانه‌ای جمع می‌شدیم و چند تلسکوپ برپا ‌می‌کردیم و جشن می‌گرفتیم. آسمان شب را نظاره می‌کردیم و هم‌زمان داستان‌هایی درباره‌ی ماشین‌ها ردوبدل می‌کردیم. این‌ها چیزهایی است که در یک شب رصدی رخ می‌دهند. منجم‌های آماتور پُرانرژی از کائنات و بودنِ با هم لذت می‌برند.

طی 40 سال اخیر، برنامه‌های رصد آسمان به بخش مهمی از زندگی منجم‌های آماتور تبدیل شده‌‌اند. اگر بخواهید به‌خوبی اجرام اعماق آسمان مثل خوشه‌های ستاره‌ای، سحابی‌ها و کهکشان‌ها را که در ورای منظومۀ شمسی قرار دارند ببینید به آسمانی تاریک نیاز دارید. متأسفانه حیاط خانه‌ها و پارکینگ‌های خالی برای بسیاری از ما انتخاب مناسبی نیستند. باتوجه به افزایش آلودگی نوری در شهرها، بسیاری از منجم‌ها نمی‌توانند با چشم برهنه (غیرمسلح) در شهر و حومۀ شهر اجرامی غیر از ماه و سیاره‌ها و تعداد اندکی ستارۀ درخشان را ببینند. با تلسکوپ، خوشۀ جاثی یا هرکول (13M)، که یکی از نمونه‌های زیبای اجرام آسمانی است، معمولاً چیزی جز یک گوی تار و نامعلوم دیده نمی‌شود.

[box type="note"]«گردهمایی‌های رصد آسمان» در مناطق دوردست به شما این فرصت را می‌دهند که بتوانید از آسمان شب (و به‌ویژه منظرۀ راه شیری) لذت ببرید و همچنین از لذتِ بودن با دیگر رصدگران بهره‌مند شوید.[/box]

بنابراین، گردهمایی‌هایی که در نواحی دور از نور شهر تشکیل می‌شوند فرصت مناسبی را در اختیار بسیاری از علاقه‌مندان به تماشای آسمان قرار می‌دهند تا آسمان شب را آن‌طور که باید ببینند. در مناطقی با آسمان تاریک، خوشۀ هرکول به مجموعه‌ای شگفت‌انگیز از بی‌شمار ستاره‌ی کوچک تبدیل می‌شود. حتی اگر تلسکوپی در اختیار ندارید، متوجه خواهید شد که در طبیعت دور از شهرها می‌توانید بیش از آن‌چه انتظار دارید در آسمان ببینید. کهکشان آندرومدا (31M)، با این‌که 5_/2 میلیون سال نوری از ما فاصله دارد، در مکانی به‌دور از نور خیابان‌ها به‌آسانی با چشم برهنه رؤیت‌پذیر است.

علت دیگر برای شرکت در این گردهمایی‌ها تماشای انواع تلسکوپ‌هاست. شاید در جمعی محلی 20 تلسکوپ ببینید، اما در برنامه‌های بزرگ ممکن است 300 یا 400 تلسکوپ هم ببینید. مطمئناً گشتن در میان تبلیغات تمام‌رنگی سازندگان در مجلۀ اسکای‌واچ و بازنگری تجهیزات برای کسی که می‌خواهد تلسکوپ جدیدی بخرد بسیار مفید خواهد بود. اما دیدن دشتی پُر از تلسکوپ و لوازم جانبی آن از نزدیک بسیار مفیدتر است. هیچ‌چیز نمی‌تواند جایگزین تجربۀ کار با ابزار نجومی در برنامۀ رصد آسمان شود. در این‌گونه برنامه‌ها می‌توانید انواع مختلفی از تلسکوپ‌ها را امتحان کنید. همچنین با سؤال‌هایی که از رصدگران درباره‌ی تجهیزات مورد استفاده‌شان می‌پرسید، می‌توانید چیزهای بسیاری بیاموزید.

پیوستن به گردهمایی‌های رصد آسمان

خوب از کجا شروع می‌کنید؟ برنامه‌های رصد آسمان در چه مکان‌هایی برگزار می‌شوند؟ شاید درباره‌ی برنامه‌های بزرگ در سطح کشوری، که بیش از 1500 نفر را جذب می‌کنند، شنیده باشید بااین‌حال گردهمایی‌های کوچک‌ترِ بسیاری در بیشتر نقاط کشور و حتی در شهر شما هم برگزار می‌شوند. بیشتر باشگاه‌‌های نجومی محلی در ماه‌هایی از سال که هوا مناسب است اقدام به برگزاری جلسات دوره‌ای رصد عمومی می‌کنند. این جلسه‌ها مقدمات آشنایی افراد مبتدی را با رصد آسمان فراهم می‌آورند. نجوم برنامه‌های رصد ماهانۀ خود یا دست‌کم بخشی از آن‌ها را به آموزش اعضای جدید اختصاص می‌دهند.

گردهمایی‌های منطقه‌ای یک پلّه فراتر از برنامه‌های محلی‌اند. تعداد شرکت‌کنندگان برخی از آن‌ها برابر با بزرگ‌ترین برنامه‌های ملی است. اما بیشتر گروه‌های نسبتاً کوچک حدود 100 تا 150 رصدگر را جذب می‌کنند. این برنامه‌های رصد بسیاری از امتیازهای تجمع‌های بزرگ را، که شامل سخنرانی‌ها و فعالیت‌های روزانه نیز می‌شوند، دارند؛ با این تفاوت که در فضایی آرام برگزار می‌شوند. چون برنامه‌های منطقه‌ای در مجله‌ها و سایت‌های اینترنتی نجومی اعلام نمی‌شوند، بهتر است برای اطلاع از برگزاری آن‌ها به باشگاه نجوم محلۀ خود مراجعه کنید.

اگر وقت و تمایل دارید، رفتن به یکی از برنامه‌های ملی را نیز در نظر داشته باشید. این‌گونه برنامه‌ها به سبب بزرگ بودن‌شان، به اندازۀ جلسه‌های محلی و منطقه‌ای پذیرای مبتدی‌ها نیستند. حتی شاید برای آن‌ها مضرّ هم باشند. بااین‌حال در کجا می‌توانید این‌همه رصدگر هم‌فکر را یک‌جا بیابید؟ شرکت در این برنامه‌ها تجربۀ هیجان‌انگیز و پُرباری برای شما به همراه خواهد داشت.

یکی از نمونه‌های مورد علاقۀ من برنامۀ رصد سالانۀ تگزاس است که در ماه مِی هر سال زیر آسمان مملو از ستارۀ تگزاس غربی، نزدیک رصدخانۀ مک‌دونالد برگزار می‌شود. در این برنامۀ یک‌هفته‌ای، بهشت اعماق آسمان را به حدود 700 منجم نمایش می‌دهند. «تاریکی» واقعاً نمی‌تواند توصیفی کافی برای آسمان‌های تگزاس غربی باشد. می‌توانم شب‌های بسیاری را در طبیعت به‌خاطر بیاورم که راه شیری همانند رنگین‌کمان عظیمی در بالای سر ما می‌درخشید.

برنامۀ رصد تگزاس، فقط یکی از برنامه‌های متعدد سالانه‌ای است که شرکت‌کنندگان را از سراسر کشور جذب می‌کند. هر یک از این برنامه‌ها ویژگی‌های خاص خود را دارند. بنابراین ابتدا نقشۀ را برای کاندیداهای مناسب بررسی کنید، سپس به سایت‌هایی که برای شما مفیدند، مراجعه کنید. برنامۀ مناسب را بر اساس فاصله و ویژگی‌های برنامه انتخاب کنید. در بسیاری از این برنامه‌ها، کابین و غذای مناسبی به رصدگران ارایه می‌دهند، اما در برخی دیگر چادر زدن و پخت‌و‌پز تنها گزینۀ شماست. انتخاب شما هرچه که باشد، بهتر است به موقع برای رِزِرو جا در این برنامه‌ها اقدام کنید. ظرفیت بسیاری از برنامه‌ها خیلی زود پُر می‌شوند.

رفتن به برنامۀ رصد تگزاس برای من به معنای بیش از 1500 کیلومتر رانندگی و صَرف پول و زمان خیلی زیاد است. چطور می‌توان چنین هزینه‌هایی را به همسری تحمیل کرد که هیچ علاقه‌ای به نجوم ندارد؟ اول این‌که یادتان باشد بزرگ‌ترین این محل‌ها در پارک‌های مهم یا نواحی طبیعی دست‌نخورده واقع شده‌اند که بنابراین می‌توانید آن‌ها را در مقام مقصد سفر بررسی کنید. دوم این‌که در بسیاری از آن‌ها فعالیت‌هایی ویژۀ اعضای خانواده در نظر می‌گیرند. و درنهایت، شاید این شب‌هایی که در زیر آسمان پُرستاره می‌گذرانید، همۀ افراد خانواده را به رصدگران آسمان تبدیل کند. برای کسب اطلاعات درباره‌ی برنامه‌های مناسب خانواده‌ها، با مسئولین برنامۀ مورد نظرتان تماس بگیرید.

برای شرکت در گردهمایی رصد آسمان آماده شوید

خوب، یکی از برنامه‌های رصد را انتخاب کرده‌اید و قصد رفتن دارید. اما چطور برای این برنامه آماده می‌شوید؟ چه وسایلی را همراه خود می‌برید؟ اول از همه، نگران این نباشید که آیا تلسکوپ‌تان برای این برنامه مناسب است یا نه. بالاخره باید از یک جایی شروع کرد و کسی که اکنون آسمان را با یک بازتابی دابسونی رصد می‌کند، احتمالاً با یک تلسکوپ کوچک اسباب‌بازی شروع کرده است. اگر هیچ‌گونه تلسکوپی نداشته باشید چه؟ باز هم نگران نباشید. اگر دوربین دوچشمی دارید، آن را بردارید. اما نکتۀ مهم در این‌جا این است که تنها چیزی که برای رصد آسمان واقعاً به آن نیاز دارید، یک جفت چشم است.

از آن‌جایی که به احتمال زیاد در یک برنامۀ رصدی تعداد ستار‌ه‌های بسیار بیشتری نسبت به آن‌چه در حیاط خانه‌تان می‌بینید خواهید دید، بنابراین شرکت در این‌گونه برنامه‌ها فرصت بسیار خوبی برای شروع یا ادامۀ یادگیری صورت‌های فلکی است. پس بهتر است یک نقشۀ آسمان همراه داشته باشید. اگر چنین نقشه‌ای در اختیار ندارید، یکی از شماره‌های مجلۀ «اسکای‌واچ»  را با خود ببرید. همچنین به یک چراغ‌قوۀ مجهز به فیلتر قرمز نیز برای خواندن جدول‌ها و نقشه‌ها نیاز دارید تا دید خود و دیگر منجم‌ها را در شب مخدوش نکنید. حتی اگر یک میز کوچک، مثلاً یک میز کار تاشو، برای قرار دادن چشمی‌ها و نقشه‌های آسمان همراه داشته باشید هم عالی خواهد بود.

در لحظۀ رسیدن انتظار چه چیزی را می‌توان داشت؟ اگر یک جلسۀ باشگاه محلی است، همه‌چیز ساده است. به دوستان نجومی خود سلام کنید، تلسکوپ خود را برپا کنید و هرقدر دوست دارید رصد کنید. در آخر کار هم تلسکوپ‌تان را جمع کنید و بروید. بهتر است زمانی به محل رصد برسید که نور کافی برای برپا کردن تلسکوپ وجود داشته باشد.

در تجمع‌های منطقه‌ای یا ملی، شرایط کمی متفاوت است. تا چشم کار می‌کند تلسکوپ‌های کوچک، متوسط و بزرگ می‌توانید ببینید. و افراد معمولاً با کلماتی نامفهوم صحبت می‌کنند: «خوب، این یه کاتادیوپتریک با سرعت کمه، پس یه پلوسْل اصلاح‌شده براش مناسبه». احتمالاً شنیدن این جملات برای شما عجیب است، اما نگران نباشید. افراد بسیاری را خواهید یافت که مانند شما در زمینۀ رصد آسمان تازه‌کارند و استقبال گرم آن‌ها از شما نگرانی‌تان را از این بابت، که نخستین بار است در چنین برنامه‌هایی شرکت می‌کنید، از بین خواهد برد. به گروهی این‌چنین نزدیک شوید و خود را معرفی کنید. طولی نخواهد کشید که عضوی از آن‌ها خواهید شد.

برای اطمینان از این‌که جای مناسبی نصیب‌تان شود، پس از رسیدن به مکان رصد هرچه سریع‌تر تلسکوپ خود را برپا کنید. به دنبال جایی بگردید که نسبتاً هموار و بدون چاله باشد؛ و البته بدون لانه‌ی مورچه! اگر نمی‌توانید مکان مناسبی بیابید، شکایت نکنید. فقط به یاد داشته باشید که بدترین جا در برنامه‌های رصدی، که بیرون از شهر برگزار می‌شوند، بسیار بهتر از حیاط خانه‌تان در شهر است که آلودگی نوری مانع از رصد آسمان می‌شود.

آیا لازم است در برنامه‌های رصد چندروزه، هنگامی که شب به پایان می‌رسد و می‌خواهید استراحت کنید، نگران رها کردن ابزار نجومی خود باشید؟ اگر تلسکوپ‌تان کوچک است و جمع کردن آن دشوار نیست، می‌توانید پس از هر بار رصد آن را جمع کنید. ولی منجم‌های آماتور معمولاً افراد بسیار صادقی‌اند و من هرگز نگران تنها گذاشتن تلسکوپ خود در هیج برنامۀ رصدی نبوده‌ام. بیشتر مواقع بهتر است که تلسکوپ خود را در همان مکان رصد به حال خود رها کنید. اگر این کار را انجام می‌دهید، آن را بپوشانید تا گردوخاک روی آن ننشیند و در مقابل باران احتمالی محافظت شود. می‌توانید پوشش‌های مخصوص تلسکوپ یا پوشش‌های پلاستیکی-آلومینیومی بخرید، اما کیسه‌زباله نیز به همان خوبی عمل خواهد کرد.

زمانی‌که هوا تاریک می‌شود چیزی که بالای سرتان خواهید دید شما را شگفت‌زده می‌کند. پس، پیش از انجام هر کاری با تلسکوپْ زمانی را صرف خیره شدن به آسمان با دهانی باز خواهید کرد. داشتن آسمانی به مراتب تاریک‌تر از آن‌چه در شهر دیده می‌شود، هم خوب است و هم بد. آسمانی شدیداً تاریک سبب می‌شود بتوانید از تلسکوپ و چشمان‌تان در نهایت قدرت‌شان استفاده کنید. اما بعضی افراد بر این باورند که ستاره‌های اضافی که در آسمان نواحی دور از نور شهر دیده می‌شوند، سبب می‌شوند حتی مشهور‌ترین صورت‌های فلکی هم به‌سختی و حتی متفاوت دیده شوند.

به‌هر ترتیبی که شده تا بالا آمدن راه شیری بیدار بمانید. زیرا برخلاف آسمان شهر راه شیری، درحالی‌که در میان صورت‌های فلکی امتداد می‌یابد، دیگر همانند نواری کدر و نامشخص نیست. بلکه به‌خودی خود از اجرام فراموش‌نشدنی اعماق آسمان است که در کلّ آن گسترده شده است. در یکی از نخستین برنامه‌های رصدی که شرکت کردم پیش از نیمه‌شب شروع به جمع کردن تلسکوپم کردم. یکی از اعضای قدیمی گروه علت این کار را از من پرسید و من در جواب به ابرهایی اشاره کردم که از شرق می‌آمدند. او با خنده به من گفت: «پسرم! اون راه شیریه که داره بالا میاد».

باید برای مقابله با شوک این آسمان تیره آماده باشید. پیش از ترک منزل کمی زمان صرف بررسی نقشه‌های آسمان کنید. صورت‌های فلکی مورد علاقۀ خود را مرور کنید و فهرستی از آن‌چه می‌خواهید ببینید تهیه کنید (می‌توانید از بعضی از منجم‌های محلی درباره‌ی اهداف پیشنهادی‌شان نظرخواهی کنید، یا به مجله‌ها و کتاب‌های نجومی مراجعه کنید). اگر می‌خواهید نقشه‌هایی بهتر، به‌جای نقشه‌های ماهانۀ ساده‌ای که تاکنون استفاده می‌کرده‌اید، داشته باشید بهتر است یک اطلس آسمان (کتابی شامل نقشه‌های آسمان) تهیه کنید که ستاره‌های کم‌نور و اجرام اعماق آسمان را نیز در بَر دارد. به نظر من اگر می‌خواهید از تلسکوپ‌های کوچک و متوسط استفاده کنید، اسکای‌اطلس 2000.0 نوشتۀ ویل تریون و راجر سینات بسیار عالی است.

اگر شما هم مثل بیشتر شرکت‌کنندگان جدید برنامه‌های رصد آسمان هستید، احتمالاً برای‌تان دشوار خواهد بود که در برنامۀ رصدی شرکت کنید که کلّ شب ادامه دارد. بااین‌حال سعی کنید با رفتن به دست‌کم یکی از این‌گونه برنامه‌ها در یک شب از تمام زیبایی‌های آسمان‌ بهره‌مند شوید. اگر بتوانید ساعت‌های اولیه را دوام آورید، صورت‌های فلکی جدید و هیجان‌انگیزی را خواهید دید. راهی برای این‌که بتوانید تا سحر بیدار بمانید، استراحت‌های مداوم است. قهوه و خوراکی بخورید. در اطراف مکان رصد گشت بزنید. از دیگر تلسکوپ‌ها به آسمان نگاهی بیاندازید. چه کسی می‌داند؟ شاید برای دسترسی به چشمی یک تلسکوپ بازتابی دابسونی بزرگ لازم شود از یک نردبام بلند بالا بروید!

من طی سالیان در برنامه‌های رصد بی‌شماری شرکت کرده‌ام، اما هیچ‌چیز مثل سرخیِ طلوع خورشید پس از یک شب شگفت‌انگیز نیست. درواقع یکی از بهترین خاطرات من مربوط به صبحی است که به همراه همسرم زیر آسمان درخشان کویر نشسته بودیم و بالا آمدن خورشید را، که تلسکوپ را قرمزرنگ کرده بود، نظاره می‌کردیم و به صدای پرنده‌هایی که بیدار می‌شدند و نشخوار اسبان در اسطبل گوش می‌دادیم؛ نه تماشای سحابی‌ها یا کهکشان‌های دوردست.

تماشای آسمان شب همیشه شگفت‌انگیز است. اما این‌که بتوانید آن را با دوستان و عزیزان خود زیر آسمانی کاملاً تاریک تجربه کنید برای هر رصدگری، چه جدید و چه قدیمی، تجربه‌ای بسیار ویژه و هیجان‌انگیزاست.

قوانین شرکت در برنامه‌های رصد آسمان

• استفاده از نور سفید ممنوع! پس از تاریک شدن آسمان، استفاده از چراغ‌قوه در مکان رصد مجاز نخواهد بود و باید از چراغ‌قوه‌های کم‌نور و با نور قرمز استفاده کنید. می‌توانید به‌آسانی با پوشاندن عدسی چراغ‌قوه‌های معمولی با چند لایه پلاستیک قرمزرنگ، یکی از این‌گونه چراغ‌قوه‌ها را بسازید.
• از همه‌ی تلسکوپ‌های اطراف خود تا جایی که مایل‌اید و می‌توانید استفاده کنید. اما قانون طلایی منجمان آماتور را قراموش نکنید: هیچ‌گاه بدون اجازه به تلسکوپ دست نزنید.
• اگر فکر می‌کنید در طی شب نیازمند باز کردن در خودرو خود یا در صندوق آن خواهید شد هرگونه لامپ داخلی یا لامپ صندوق را درآورید، قطع کنید یا بپوشانید تا از قانون عدم استفاده از نور سفید در برنامه‌های رصد تخطّی نکنید. بیشتر چراغ‌های داخلی خودروها را می‌توان با یک کلید خاموش کرد.
• در بیشتر برنامه‌های رصد آسمان، پس از تاریکی اجازۀ راندن اتومبیل خود به خارج از محوطۀ رصد را ندارید. بنابراین اگر تصور می‌کنید قبل از طلوع می‌خواهید برگردید، اتومبیل خود را دور از مکان رصد، در جایی که چراغ‌های خودرو مزاحم رصدکنندگان نباشد، قرار دهید.
• صبح‌ها در اطراف محیط کمپ سکوت را رعایت کنید. بسیاری از دوستان منجم شما بعد از یک شب طولانی شفاف زیر آسمان پُرستاره حالا خوابیده‌اند.

روز نجوم

برنامه‌‌های رصد آسمان در انواع و اندازه‌های گوناگون برگزار می‌شوند. اما یک مورد خاص وجود دارد که هر رصدگر آسمان باید درباره‌ی آن بداند. هر سال باشگاه‌های نجوم، آسمان‌نماها، موزه‌های علم، و بسیاری از مدرسه‌ها در سراسر جهان روز نجوم را جشن می‌گیرند و در آن شگفتی‌های آسمان را به عموم مردم آموزش می‌دهند. سال 2009، سال جهانی نجوم، دو روز نجوم داشت: یکی در بهار و دیگری در پاییز. و پیش‌بینی می‌شود در سال‌های آینده نیز این سنت ادامه یابد. برای کسب اطلاعات بیشتر درباره‌ی روز نجوم و جزئیات برنامه‌هایی که در شهر شما برگزار می‌شوند، می‌توانید به باشگاه‌های نجوم محلی، یا به وب‌سایت‌های نجومی چون www.telescope.ir مراجعه کنید.