با رسیدن بهار، فصل دگرگونی آغاز می‌شود. هوا گرم‌تر می‌شود، شکوفه‌های رنگارنگ ظاهر می‌شوند و آسمان شب صاف‌تر می‌گردد؛ به‌طوری که صورت‌های فلکی چشم‌گیرتری نمایان می‌شوند. در میان آن‌ها، "دب اکبر" یا دب اکبر قرار دارد که یکی از شناخته‌شده‌ترین صورت‌های فلکی قطبی در نیم‌کره شمالی است.
درون دب اکبر، صورت‌واره‌ای به نام "ملاقه بزرگ" به‌راحتی قابل‌تشخیص است؛ شکلی چشمگیر متشکل از هفت ستاره درخشان که شبیه تابه یا ملاقه به نظر می‌رسد. اگرچه ملاقه بزرگ صورت فلکی مستقلی نیست، اما به‌عنوان یکی از آشناترین الگوهای ستاره‌ای شناخته می‌شود و از دیرباز برای یافتن ستاره قطبی (ستاره جُدَی) به‌کار می‌رفته است.
دب اکبر تنها آرایش زیبایی از ستارگان نیست، بلکه میزبان شگفتی‌های آسمانی گوناگونی است؛ از جمله کهکشان‌های درخشان، یک سحابی سیاره‌ای، و ستارگان نورانی. بیایید کمی دقیق‌تر به این صورت فلکی بنگریم تا ببینیم چه چیزی آن را تا این اندازه خاص کرده است.
اسطوره‌شناسی
دب اکبر اصطلاحی عربی به‌معنای «دب اکبر» است. بسیاری از صورت‌های فلکی نامی عربی دارند، زیرا در دورانی نام‌گذاری و ثبت شدند که زبان عربی، زبان غالب علمی به‌شمار می‌رفت. بر پایه اسطوره‌شناسی یونان باستان، صورت فلکی دب اکبر نمایانگر پری زیبایی به نام «کالیستو» است که از پیروان آرتمیس، الهه شکار، بود.
کالیستو سوگند یاد کرده بود که پاکدامن بماند، اما زئوس با تغییر چهره و در قالب آرتمیس، او را فریب داد. وقتی بارداری کالیستو آشکار شد، آرتمیس برای تنبیه، او را به خرسی بزرگ تبدیل کرد.
سال‌ها بعد، پسر کالیستو به نام «آرکاس» هنگام شکار، بی‌آن‌که بداند آن خرس مادرش است، با او روبه‌رو شد. برای جلوگیری از وقوع تراژدی، زئوس هر دو را به آسمان برد و آن‌ها را به صورت‌های فلکی تبدیل کرد.
کالیستو به‌شکل دب اکبر و آرکاس به‌شکل دب اصغر درآمدند؛ که آن را «ملاقه کوچک» نیز می‌نامند.
چگونه صورت فلکی دب اکبر را پیدا کنیم؟
صورت فلکی دب اکبر ۱۲۸۰ درجه مربع از آسمان را اشغال می‌کند و از این نظر، سومین صورت فلکی بزرگ در آسمان شب به‌شمار می‌رود. در اینجا نحوه یافتن آن را توضیح می‌دهیم:
ملاقه بزرگ را پیدا کنید
به‌دنبال گروهی از هفت ستاره درخشان بگردید که شکلی شبیه تابه یا ملاقه را تشکیل می‌دهند. چهار ستاره پرنور، بخش کاسه یا بدنه را می‌سازند و سه ستاره دیگر، دسته آن یا دُم دب اکبر را شکل می‌دهند.
رو به شمال بایستید
ملاقه بزرگ بخشی از صورت فلکی دورقطبی است و در نیم‌کره شمالی در تمام طول سال قابل مشاهده است. این صورت‌واره در فصل بهار در بالاترین نقطه آسمان قرار دارد، در حالی‌که در پاییز به افق نزدیک‌تر می‌شود.
از ستاره‌های راهنما استفاده کنید
دو ستاره لبه بیرونی کاسه ملاقه، یعنی دُبّه و مِراق، به‌عنوان «ستاره‌های راهنما» شناخته می‌شوند. اگر خطی فرضی از این دو ستاره عبور دهید، شما را به جُدَی یا ستاره قطبی می‌رساند. جُدی آخرین ستاره دم در صورت فلکی دب اصغر است. این روش آسان‌ترین راه برای یافتن جهت‌های جغرافیایی است، چراکه جُدی در تمام طول سال در همان بخش آسمان باقی می‌ماند.
فراتر از ملاقه را ببینید
با استفاده از نقشه آسمان یا برنامک‌های همراه نجومی مانند استلاریوم میتوانید با سایر ستاره‌های صورت فلکی دب اکبر آشنا شوید.
بیشتر بخوانید: راهنمای رصد صورت فلکی دجاجه
ستارگان شاخص
صورت فلکی دب اکبر دارای ۲۲ ستاره پرنور و شناخته‌شده با نام رسمی است که بسیاری از آن‌ها بخشی از صورت‌واره معروف ملاقه بزرگ را تشکیل می‌دهند. در ادامه به برخی از ستارگان کلیدی این صورت فلکی اشاره می‌کنیم:
دومین ستاره پرنور در صورت فلکی دب اکبر با قدر ظاهری 1.79 است که در ناحیه پشت خرس قرار دارد. دبه یکی از «ستاره‌های راهنما» برای یافتن ستاره قطبی (جُدَی) محسوب می‌شود.
یکی دیگر از ستاره‌های راهنما است که در کنار دبّه و در بخش کاسه ملاقه بزرگ قرار دارد. قدر ظاهری آن 2.34 است.
پرنورترین ستاره در دسته ملاقه بزرگ و سومین ستاره درخشان در کل صورت فلکی است که با قدر ظاهری 1.75 می‌درخشد. نام انگلیسی این ستاره از نام عربی آن، إلية گرفته شده است.
- عَناق (Mizar یا زتا-دب اکبر)
ستاره‌ای شناخته‌شده که در دسته ملاقه بزرگ و در کنار سها (Alcor) دیده می‌شود. قدر ظاهری این دو ستاره به‌ترتیب 2.22 و 4.00 است.
اگرچه میزار و الکور از دید ما بسیار نزدیک به‌هم‌اند، اما از نظر گرانشی به یکدیگر متصل نیستند. با این حال، میزار یک سامانه دوتایی واقعی است که از دو ستاره با نام‌های Mizar A و Mizar B تشکیل شده است.
با قدر ظاهری 1.85، سومین ستاره پرنور در صورت فلکی دب اکبر است و در نوک دسته ملاقه بزرگ قرار دارد.
این ستاره در بخش پایینی کاسه ملاقه بزرگ قرار گرفته و قدر ظاهری آن 2.44 است.
نام آن در زبان عربی به‌معنای «ریشه دم دب اکبر» است. با قدر ظاهری 3.32، کم‌نورترین ستاره در الگوی ملاقه بزرگ است و کاسه را به دسته متصل می‌کند.
- وینِکه ۴ ( Messier 40 یا M40)
وینکه ۴ که با نام M40 نیز شناخته می‌شود، ستاره دوتایی بصری است؛ یعنی از دو ستاره تشکیل شده که در آسمان از دید ما بسیار نزدیک به‌هم به‌نظر می‌رسند، اما از نظر فیزیکی به یکدیگر مرتبط نیستند. این جرم یکی از معدود اجرام فهرست مسیه است که برخلاف دیگر اعضای آن، جزو اجرام اعماق آسمان مانند سحابی‌ها یا کهکشان‌ها به شمار نمی‌آید. ستاره روشن‌تر دارای قدر ظاهری حدود 9.65 است. ستاره کم‌نورتر با قدر 10.10 دیده می‌شود.
سحابی‌ها و کهکشان‌های شاخص در صورت فلکی دب اکبر
سحابی جغد - M97
این سحابی سیاره‌ای که با نام NGC 3587 نیز شناخته می‌شود، در سال ۱۷۸۱ توسط پیر ماشن کشف شد و همان سال شارل مسیه آن را به فهرست خود افزود. ظاهر خاص این جرم آسمانی، که شبیه چشمان جغد به نظر می‌رسد، علت نام‌گذاری آن است.
سحابی جغد در فاصله‌ای حدود ۲۰۳۰ سال نوری از زمین قرار دارد و با قدر ظاهری 9.9 می‌درخشد. بنابراین، در شرایط مناسب با تلسکوپ‌های کوچک نیز قابل رصد است. این سحابی زمانی شکل گرفت که ستاره در حال مرگ، لایه‌های بیرونی خود را به فضا پرتاب کرد. هسته باقی‌مانده آن ستاره اکنون به کوتوله سفید بسیار داغی تبدیل شده است که سن آن حدود ۸۰۰۰ سال برآورد می‌شود.
بیشتر بخوانید: صورت فلکی تابستانه عقاب
سحابی جغد یکی از اهداف محبوب در میان منجمان آماتور است. برای یافتن آن، کافی است در نزدیکی ستاره مراق جست‌وجو کنید.
کهکشان گرداب - M51
اگرچه کهکشان M51 از نظر فنی در صورت فلکی دب اکبر قرار ندارد، اما در همسایگی آن و در صورت فلکی سگان شکاری جای گرفته و یکی از نزدیک‌ترین همسایگان آسمانی دب اکبر محسوب می‌شود. مانند ستاره قطبی جُدی، رصدگران اغلب از ملاقه بزرگ برای یافتن M51 استفاده می‌کنند، چرا که این کهکشان در نزدیکی ستاره قائد، شرقی‌ترین ستاره ملاقه، قرار دارد.
M51 را شارل مسیه در سال ۱۷۷۳ کشف کرد و پیر ماشن نیز در سال ۱۷۸۱ کهکشان همراه آن، NGC 5195، را یافت. با قدر ظاهری 8.4، M51 به‌دلیل نمای روبه‌رو، بازوهای مارپیچی چشمگیر و پیوند ظاهری با کهکشان همراهش، به یکی از اهداف محبوب برای مشاهده با دوربین دوچشمی یا تلسکوپ در آسمان تاریک تبدیل شده است.
سحابی بُده - M81
کهکشان M81 یکی از درخشان‌ترین کهکشان‌های مارپیچی آسمان شب است. بازوهای مارپیچی واضح و منظم آن مشاهده‌اش را ساده و لذت‌بخش کرده‌اند. این کهکشان در سال ۱۷۷۴ توسط یوهان الرت بُده کشف شد و در سال ۱۷۸۱ توسط شارل مسیه به فهرست افزوده شد.
با قدر ظاهری 6.8، M81 در آسمان تاریک با دوربین دوچشمی یا تلسکوپ‌های کوچک قابل رصد است.
کهکشان سیگار - M82
این کهکشان در نزدیکی M81 قرار دارد و کهکشانی غیرعادی با شکلی کشیده با مناطق ستاره‌زای بسیار فعال که موجب اخذ لقب کهکشان سیگار شده.
به دلیل نرخ بالای ستاره‌زایی، هسته آن بسیار نورانی است و در طول‌موج فروسرخ به‌شدت می‌درخشد. با قدر ظاهری 8.4، M82 نسبتاً روشن است و همراه با M81 در میدان دید دوربین دوچشمی یا تلسکوپی با یزگنمایی کم و با زاویه دید باز، دیده می‌شود. این دو کهکشان از نظر گرانشی با یکدیگر پیوند دارند.
کهکشان فرفره - M101
کهکشان M101 از نمای روبه‌رو شبیه به فرفره دیده می‌شود و یکی از اجرام محبوب عکاسان نجومی است. این کهکشان در سال ۱۷۸۱ توسط پیر ماشن کشف شد و همان سال شارل مسیه آن را ثبت کرد.
فاصله M101 از زمین حدود ۲۱ میلیون سال نوری بوده و قطر آن حدود ۱۷۰٬۰۰۰ سال نوری است که یعنی از کهکشان راه شیری بزرگ‌تر است. با قدر ظاهری 7.9، به‌دلیل درخشندگی سطحی پایین، برای رصد نیاز به آسمانی تاریک دارد.
بیشتر بخوانید: صورت فلکی قوس
در طول قرن بیستم، سه ابرنواختر در آن رصد شده‌اند:
-
SN 1909A
-
SN 1951H
-
SN 1970G
کهکشان تخته‌موج‌سواری - M108
M108 که با نام NGC 3556 نیز شناخته می‌شود، کهکشانی مارپیچی میله‌ای است که ما آن را از لبه می‌بینیم. این کهکشان در حدود سال ۱۷۸۲ توسط پیر ماشن کشف شد، اما تا دهه ۱۹۵۰ به فهرست رسمی مسیه افزوده نشد.
با قدر ظاهری 9.96 و فاصله‌ای حدود ۴۶ میلیون سال نوری، شکل کشیده و زاویه دید خاص آن باعث شده لقب تخته‌موج‌سواری را بگیرد.
M109
کهکشان M109 که با نام NGC 3992 نیز شناخته می‌شود، کهکشانی مارپیچی میله‌ای است که در سال ۱۷۸۱ توسط پیر ماشن کشف شد. شارل مسیه در سال ۱۷۸۳ آن را ثبت کرد، اما مانند M108 تا دهه ۱۹۵۰ در فهرست رسمی مسیه قرار نگرفت.
M109 با قدر ظاهری 9.6 در فاصله ۸۴ میلیون سال نوری از زمین قرار دارد و دورترین جرم موجود در فهرست مسیه به شمار می‌رود. این کهکشان دارای یک ساختار حلقه‌ای داخلی در اطراف میله مرکزی است و تخمین زده می‌شود که حدود یک بیلیون ستاره داشته باشد.
این کهکشان دارای سه قمر کهکشانی شناخته‌شده است:
-
UGC 6923
-
UGC 6940
-
UGC 6969
در سال ۱۹۵۶، ابرنواختری به‌نام SN 1956A در آن کشف شد که به قدر 12.3 رسید. M109 در نزدیکی ستاره فخذ در دسته دب اکبر قرار دارد و یکی از اجرام محبوب برای رصدگران و عکاسان نجومی است.
NGC 2976
این کهکشان کوتوله عجیب در گروه کهکشانی M81 قرار دارد و در سال ۱۸۰۱ توسط ویلیام هرشل کشف شد. ظاهر آن قرص مانند است، بدون ساختار مارپیچی مشخص یا برآمدگی مرکزی.
با قدر ظاهری 10.8، این کهکشان با تلسکوپ‌های متوسط تا بزرگ در آسمان‌های تاریک قابل رصد است. تلسکوپ‌های کوچکتر نیز درخشش ضعیفی از آن را نشان می‌دهند.
NGC 3077
کهکشان بیضوی غیرمعمول و عضو گروه کهکشانی M81 است که در سال ۱۸۰۱ توسط ویلیام هرشل کشف شد. این کهکشان در ابتدا به‌عنوان کهکشان سیفرت شناخته می‌شد، اما اکنون دیگر معیارهای طبقه‌بندی سیفرت را ندارد.
با قدر ظاهری 10.6، به‌صورت لکه‌ای کم‌نور و بیضوی دیده می‌شود و با تلسکوپ‌های کوچک تا متوسط در آسمان تاریک قابل مشاهده است.
NGC 3953
کهکشانی مارپیچی میله‌ای است که ساختار حلقه‌ای داخلی آن، میله مرکزی و بازوهای آن را در بر می‌گیرد. این کهکشان در سال ۱۷۸۱ توسط پیر ماشن کشف شد.
NGC 3953 شباهت زیادی به M109 دارد و حدود یک درجه در جنوب‌شرقی آن قرار دارد. تاکنون دو ابرنواختر در آن رصد شده‌اند:
با قدر ظاهری 10.8، این کهکشان در آسمان‌های تاریک با تلسکوپ‌های آماتوری قابل رصد است.
رصد برویم!
صورت فلکی دب اکبر و صورت‌واره معروف آن، ملاقه بزرگ، یکی از زیباترین و شناخته‌شده‌ترین نقش‌های ستاره‌ای در نیم‌کره شمالی آسمان است. شکل متمایز ملاقه بزرگ، برای نسل‌های بسیاری از دریانوردان و مسافران، راهنمایی قابل‌اعتماد بوده تا بتوانند ستاره قطبی، جُدی را بیابند و جهت شمال واقعی را تشخیص دهند.
در آرامش آسمانی تاریک و عاری از آلودگی نوری، به‌راحتی میتوانید ستارگان این صورت فلکی را دنبال کرده و تصویر دب اکبر را در ذهن خود مجسم سازید. برای رصدگران و عکاسان نجومی، دب اکبر گنجینه‌ای از اجرام اعماق آسمان، به‌ویژه کهکشان‌ها، را نمایان می‌سازد.
چه در حال بررسی اهمیت علمی آن باشید، چه ریشه‌های اسطوره‌ای‌اش را دنبال کنید، یا از طریق چشمی تلسکوپ به شگفتی‌هایش خیره شوید، دب اکبر پیوندی همیشگی با کیهان برایتان به ارمغان می‌آورد.
پرسش و پاسخ (سوالات متداول درباره دب اکبر)
1- چرا صورت فلکی دب اکبر در نیم‌کره شمالی اهمیت ویژه‌ای دارد؟
صورت فلکی دب اکبر یکی از صورت‌های فلکی قطبی است و در تمام طول سال از نیم‌کره شمالی قابل مشاهده است. همچنین صورت‌واره معروف آن، ملاقه بزرگ، ابزاری کاربردی برای یافتن ستاره قطبی و تشخیص جهت شمال بوده است.
2- تفاوت ملاقه بزرگ با خود صورت فلکی دب اکبر چیست؟
ملاقه بزرگ، صورت‌واره‌ای (asterism) درون صورت فلکی دب اکبر است که از هفت ستاره درخشان تشکیل شده. این صورت‌واره بخشی از دب اکبر است، اما خودش صورت فلکی مستقلی به شمار نمی‌آید.
3- ستاره‌های دبه و مراق چه نقشی در رصد آسمان دارند؟
دبه و مراق دو ستاره از کاسه ملاقه هستند که به‌عنوان ستاره‌های راهنما شناخته می‌شوند. با امتداد خطی فرضی از این دو ستاره به سمت بالا می‌توان به ستاره قطبی، جُدی رسید.
4- کهکشان‌های معروفی که در محدوده دب اکبر یا اطراف آن قرار دارند، کدام‌اند؟
از جمله کهکشان‌های شاخص می‌توان به M81 (کهکشان بُده)، M82 (کهکشان سیگار)، M101 (کهکشان فرفره)، M108 و M109 اشاره کرد. این اجرام رصدی از محبوب‌ترین اجرام برای رصدگران نجومی هستند.
5- چرا سحابی جغد برای منجمان آماتور جالب است؟
سحابی جغد (NGC 3587) به‌دلیل ظاهر منحصر‌به‌فرد خود که شبیه چشم‌های جغد است، و همچنین قابل مشاهده بودن با تلسکوپ‌های کوچک، یکی از اجرام جذاب رصدی برای علاقه‌مندان نجوم به‌شمار می‌رود.
همچنین میتوانید مقاله فوق را از منبع مطالعه کنید: منبع
