اگر مشغول طی کردن نخستین گام‌های خود در مسیر ستاره‌شناسی هستید ممکن است این سوال برایتان پیش بیاید که باید از کجا شروع کنید.
رفتن به زیر آسمان شب برای اولین بار با هدف شناخت ستاره‌ها، صورتهای فلکی، جست‌و‌جوی سیارات و تلاش برای دانستن همه چیز درباره ماه ممکن است دلهره‌آور باشد. اگر در این مسیر ستاره شناسان با تجربه‌ای کنار خود نداشته باشید پاسخ به این سوال که آیا بدون تلسکوپ یا دوربین دوچشمی گران قیمت نیز قادر به دیدن اجرام آسمانی هستید یا خیر دشوار خواهد بود. در ابتدای این مسیر، منجمان آماتور و کتاب‌ها میتوانند راهنمای خوبی برای شما باشند اما فراموش نکنید که هیچ چیز بهتر از تجربه نیست. هرچه بیشتر به آسمان و ستارگان نگاه کنید بیشتر خواهید آموخت. در این مقاله قصد داریم شما را با مواردی که در اولین سال ورود خود به ستاره‌شناسی و هنگام رصد آسمان با آنها برخورد خواهید داشت آگاه کنیم.
۱. در طول هر ماه محدوده مشخصی از کره آسمان قابل مشاهده است
نور درخشان ماه، آلودگی نوری بزرگی برای رصد ستارگان محسوب میشود. این قمر همسایه، حدوداً از چهار روز پس از ماه نو تا شش روز پس از ماه کامل تبدیل به یک گوی درخشان میشود و ستارگان را محو میکند. اگر قصد شما از رصد پیگیری حرکات و حالت‌های مختلف ماه باشد باید هزینه ندیدن ستارگان را پرداخت کنید. بنابراین شما برای رصد ستارگان یک بازه ۱۲ روزه در هر ماه در اختیار دارید که در آن تاریکی آسمان برای رصد ایده‌آل می‌باشد.
چگونه ماه را در آسمان پیدا کنیم؟ شما می‌توانيد پوستری از فازهای ماه تهیه کنید و یا اطلاعات مورد نیاز خود را از اینترنت بیابید و برای رصد جرم مورد نظر خود برنامه‌ریزی کنید. همچنین میتوانید از اپلیکیشنهای نجومی نیز کمک بگیرید.
۲. اگر در زمستان به آسمان شب نگاه کنید لکه‌ای خواهید دید که غیر قابل چشم‌پوشی است
آیا هنگام تماشای آسمان در پاییز و زمستان یک جرم حباب مانند نظر شما را به خود جلب میکند؟
به احتمال غریب به یقین می‌توانیم بگوییم که این جرم خوشه پروین (M45) است. این خوشه ستارهای که به خوشه هفت خواهران نیز شهرت دارد در فاصله ۴۴۰ سال نوری از ما قرار گرفته است. این جرم یک خوشه ستارهای جوان با سنی در حدود ۱۰۰ میلیون سال است. شما با چشم غیر مسلح می‌توانيد پنج یا شش ستاره از این خوشه را مشاهده کنید.
چگونه پروین را ببینیم؟ در غروب روزهای ماه آبان تا فروردین در ارتفاعات پایین شرق آسمان شب، خوشه پروین به مانند جواهری در صورت فلکی ثور نمایان شده و میتوانید آن را ببینید.
۳. از جمله راه‌هایی که رصد ستاره‌ها را برای شما راحت میکند ویژگی دید در شب است
هنگامی که به تماشای آسمان مشغول هستید چشمان شما به آهستگی به تاریکی عادت میکند؛ مردمک چشمانتان گشاد شده و میزان نور ورودی به آنها افزایش می‌یابد. در نتیجه اجرام بیشتری را مشاهده خواهید کرد. به همین دلیل است که رصد ستارگان صبر زیادی را می‌طلبد.
این اتفاق چگونه رخ میدهد؟ چشمانتان را حداقل به مدت ۲۰ دقیقه از هرگونه نور حتی نور گوشی هوشمندتان دور نگه دارید و چنانچه برای خواندن و با ثبت اطلاعات خود به نور احتیاج داشتید از نور کم و یا نور قرمز استفاده کنید
۴. بهترین زمان برای رصد ماه کامل هنگام طلوع آن است
اکثر منجمان مبتدی تصور میکنند بهترین زمان برای رصد ماه کامل زمانی است که آسمان شب در تاریک‌ترین حالت ممکن باشد اما در آن لحظه ماه بسیار درخشان خواهد بود. شما با فهمیدن زمان طلوع ماه کامل در شب علاوه بر رصد ماه میتوانید ماهوارهها، که هنگام غروب خورشید در افق به رنگ نارنجی کمرنگ نمایان می‌شوند را نیز تماشا کنید.
چگونه می‌توانیم ماه را در آسمان تماشا کنید؟ در شبی که ماه کامل است هنگام غروب به منطقه‌ای نسبتا بلند با منظره افق شرقی باز بروید و از تماشای ماه کامل لذت ببرید.
۵. آلودگی نوری می‌تواند مفید باشد
قطعا آسمانی پر از ستاره منظره‌ای زیبا و باورنکردنی است اما آلودگی نوری همیشه هم به ضرر شما نیست. هنگامی که در تلاش برای شناخت ستارگان اصلی صورتهای فلکی هستید محو شدن پس‌زمینه پرستاره می‌تواند برایتان مفید باشد. پس فعلا زندگی با آلودگی نوری را یاد بگیرید. به زودی به اندازه کافی از آن متنفر خواهید شد!
چگونه از آلودگی نوری دوری کنیم؟ اگر از داخل منطقه شهری مشغول رصد ستارگان هستید در سایه ساختمانی قرار بگیرید که در آنجا نورهای خیابانی و سایر نورها مستقیما در میدان دید شما قرار نداشته باشند.
۶. آسمان در حال تغییر است
با چرخش زمین به دور خورشید موقعیت ستارگان تغییر میکند. اجرام آسمانی هر روز نسبت به روز قبل، چهار دقیقه زودتر از شرق آسمان طلوع میکنند. در نتیجه به نظر می‌رسد کل آسمان شب هر شب چهار دقیقه به جلو می‌رود. اگر در چند شب متوالی در زمانی یکسان به تماشای ستارگان بپردازید به احتمال زیاد متوجه این موضوع نخواهید شد اما در طی یک ماه این تفاوت به دو ساعت می‌رسد. بنابراین ستاره‌هایی که در ماه مهر در ساعت ۱۰ شب طلوع می‌کردند را میتوان در آبان ماه در ساعت ۸ شب رصد کرد.
چگونه این رخداد را رصد کنیم؟ ساعتی از شب را انتخاب کنید که از آنچه به آن عادت دارید متفاوت باشد و به آسمان نگاه کنید. در واقع آسمانی که ساعت ۲ بامداد در مهر ماه قابل مشاهده هست همان آسمانی است که در ساعت ۸ بهمن ماه خواهید دید. در نتیجه رصد و شناخت تمام ستارگان و صورتهای فلکی هر فصل، الزاما یک سال طول نخواهد کشید.
۷. شب‌هایی را با هدف رصد بارش شهابی انتخاب کنید
فکر کردن به بارانی از ستارگان برای هر بیننده‌ای می‌تواند هیجان‌انگیز باشد، اما حقیقت این است که رصد بسیاری از بارش‌های کم تعداد میتوانند مایوس کننده باشند. اولا شبهای اوج بارش‌ها اکثرا ابری است. ثانیا تعداد شهاب‌هایی که در یک ساعت در شب قابل مشاهده هستند متغیرند. ثالثا آلودگی نوری و همچنین نور ماه می‌تواند مانع دیدن بسیاری از آنها شود.
بارش شهابی چیست؟ بارش شهابی یک پیش‌آمد آسمانی در آسمان شب است که در هنگام عبور سیارهٔ زمین در پیمودن مسیر مدار خود از میان توده‌ای از ذرات در فضا که شهابواره خوانده می‌شوند رخ میدهد. در جریان حادث شدن این رویداد تعداد زیادی شهابواره در جو زمین می‌سوزند. هر بارش شهابی در ناحیهٔ مشخصی از آسمان اتفاق می‌افتد و به این محل کانون بارش گفته میشود.
چگونه بارش شهابی را رصد کنیم؟ در بارش‌های جزئی مانند بارش شهابی شلیاقی، جباری و اسدی حداکثر ۲۰ الی ۳۰ عدد شهابواره به سمت زمین سقوط میکنند که نیز تعداد کمتری از آنها قابل مشاهده هستند. بهترین زمان برای دیدن شهاب‌ها، شب‌هایی است که بارش در اوج خود قرار دارد. شما علاوه بر دیدن چندین شهاب میتوانید از تماشای ستارگان نیز لذت ببرید. فقط دو بارش شهابی اصلی در طول سال هستند که ارزش سفر به یک مکان با آسمانی تاریک را دارند. بارش شهابی برساووشی در مرداد ماه و بارش شهابی جوزایی در آذر ماه.
۸. کهکشان راه شیری فقط در فصل تابستان در ارتفاع بالای آسمان قرار دارد
هسته درخشان کهکشان راه شیری که معمولا در عکس‌ها مشاهده می‌کنید، در فاصله 26۰۰۰ هزار سال نوریی از ما قرار دارد و فقط در تابستان، زمانی که زمین رو به سمت آن قرار دارد قابل مشاهده است. در زمستان ما به نواحی بیرونی کهکشان و به اعماق فضا نگاه می‌کنیم.
چگونه هسته کهکشان راه شیری را ببینیم؟ در غروب یکی از روزهای خرداد، تیر و مرداد در یک محیط تاریک به جنوب شرقی آسمان نگاه کنید.
۹. برخی از ستاره‌ها در تمام طول سال قابل مشاهده هستند
محور شمالی کره زمین به سمت ستاره شمالی معروف به ستاره قطبی قرار دارد. به نظر می‌رسد این ستاره در آسمان شب ثابت است و سایر ستارگان به دور آن در حال گردش هستند. بنابرین دو صورت فلکی نزدیک این ستاره یعنی دب اکبر و ذات‌الکرسی همیشه برای منجمان در نیمکره شمالی آسمان قابل مشاهده هستند. باقی ستارگان در این نیم کره از شرق طلوع کرده و در غرب غروب میکنند. برخی از صورتهای فلکی در عرضهای جغرافیایی جنوبی قابل مشاهده هستند که با توجه به ارتفاع شمالی ایران، هرگز برای ما قابل مشاهده نیستند.
چگونه ستاره قطبی را پیدا کنیم؟ در هر زمان از سال که به بخش شمالی آسمان، بین دب اکبر و ذات‌الکرسی نگاه کنید ستاره قطبی را خواهید یافت. اگر در طول سال در زمان مشخصی از شب به ستارگان نگاه کنید متوجه خواهید شد که هرکدام از صورتهای فلکی به مدت حدود ۶ ماه قابل مشاهده هستند و به آرامی از شرق آسمان به سمت غرب آسمان جابه‌جا می‌شوند. در باقی روزهای سال آنها فقط در طول روز بالای خط افق خواهند بود.
10. مشاهده ماهوارهها یک رصد منظم است
برای رصد ماهوارهها نیازی به تماشای طولانی مدت به آسمان ندارید. در طی یک ساعت رصد ستارگان میتوانید دهها ماهواره که اندازهای بیشتر از 6 متر دارند و در مداری با فاصله 160 الی640 کیلومتر از سطح زمین قرار دارند را مشاهده کنید. در واقع ماهوارهها نور خورشید را منعکس میکنند بنابراین برخلاف چراغ هواپیماها چشمک نمیزنند و نور ثابتی دارند.
چگونه ماهوارهها را رصد کنیم؟ بهترین زمان برای این کار، فاصله زمانی بین غروب خورشید تا طلوع آن است.
11. اگر میخواهید شانس دیدن شفق قطبی را داشته باشید به شمال کره زمین سفر کنید
از برخورد ذرات باردار خورشید که توسط بادهای خورشیدی به سمت زمین پرتاب شده‌اند با عناصر موجود در جو کره زمین شفق قطبی پدیدار میشود. شفق قطبی به شکل بیضی در اطراف قطب شمال در سمت شب زمین حرکت میکند. امتداد این شفق‌ها از سمت شمال به سمت جنوب کشیده می‌شوند. بنابراین علاوه بر نواحی قطبی در برخی موارد ممکن است بتوان آنها را در کشورهایی مانند اسکاتلند، شمال انگلستان و شمال ولز نیز مشاهده نمود.
چگونه شفق قطبی را ببینیم؟ برای بالا بردن شانس خود در دیدن این پدیده، بین مهر ماه تا اسفند ماه به مکانهایی در عرضهای جغرافیایی 64 الی 70 درجه شمالی سفر کنید. مکانهایی مانند ایسلند، شمال نروژ، لاملند در فنلاند یا سوئد. اگر لکه خورشیدی بزرگی در سطح خورشید وجود داشته باشد منجمان میتوانند نور درخشانی به رنگ سبز را در افق شمالی کشورهایی مانند بریتانیا مشاهده کنند.
12. دید محیطی چشمان شما بسیار قدرتمند است
دید محیطی چشم انسان به روشنایی بسیار حساس است به طوری که شما برای دیدن درخشش یک خوشه ستارهای، سحابی و یا کهکشان به جای مشاهده مستقیم، باید به اطراف آن نگاه کنید. مثلا راستای نگاه خود را اندکی به سمت راست و یا به سمت چپ جابه‌جا کنید. این موضوع در هنگام دیدن ستارگان و سیارات متفاوت است و هنگام رصد، به منظور تشخیص بهتر رنگ آنها باید مستقیم به آنها نگاه کنید.
این تکنیک را چگونه انجام دهیم؟ برای انجام این تکنیک از خوشه پروین استفاده کنید. همچنین میتوانید این کار را برای کهکشان آندرومدا و سحابی جبار نیز انجام دهید.
13. سیارات را بیابید
وقتی به مسیر حرکت خورشید و سیارات دقت کنید متوجه می‌شوید که خورشید و سیارات در آسمان در یک مسیر حرکت میکنند. این موضوع نشان میدهد که تمامی این اجرام در سطح یک دیسک کاملا مسطح قرار گرفته‌اند و تمامی سیارات منظومه شمسی روی این دیسک به دور خورشید می‌چرخند. این صفحه دائرةالبروج نام دارد. با چشم برهنه میتوان سیارات نزدیک را مشاهده نمود. ماه نیز تقریبا بر روی این صفحه حرکت میکند.
چگونه سیارات را ببینیم؟ دائرةالبروج از نقطه طلوع خورشید از افق شرقی تا جایی که در غرب غروب میکند امتداد دارد. برای رصد سیارات میتوانید بعد از تاریکی به سمت جنوب نگاه کنید و موقعیت سیارات را پیدا کنید. با توجه به اینکه عطارد و زهره سیارات درونی هستند، توجه داشته باشید که آنها را میتوانید فقط در غرب آسمان آن هم کمی بعد از غروب خورشید و یا در شرق آسمان و اندکی پیش از طلوع خورشید مشاهده کنید.
14. شما میتوانید ایستگاه فضایی را در حال حرکت از غرب به شرق ببینید
اگر در حال تماشای آسمان هستید ممکن است نور بسیار درخشانی را مشاهده کردید که از غرب آسمان پدیدار شده، به سمت شرق آسمان حرکت کرده و ناپدید میشود. در این شرایط احتمالا ایستگاه فضایی بینالمللی (ISS) و پنلهای خورشیدی عظیم آن را دیدهاید که نور خورشید را بازتاب میدهند. ایستگاه فضایی بینالمللی با سرعت 27600 کیلومتر در ساعت که معادل 8 کیلومتر در ثانیه است، روزانه 16 بار به دور زمین میچرخد.
چگونه ایستگاه فضایی بینالمللی را مشاهده کنیم؟ شما فقط زمانی موفق به رصد ISS خواهید شد که بعد از غروب و یا قبل از طلوع خورشید از بالای سر شما عبور کند. اگر بلافاصله بعد از تاریک شدن هوا موفق به دیدن آن شدید 92 دقیقه صبر کنید تا شانس دوباره رصد ایستگاه فضایی بینالمللی را داشته باشید.
گردآوری و ترجمه: رامین پوره- پاییز 1401
