به‌ندرت از جوینده تلسکوپ آن‌طور که شایسته است استفاده می‌شود. با این‌که ابزار کاملاً ساده‌ای است، اگر بدون آمادگی قبلی بخواهید از آن استفاده کنید به مشکل برخواهید خورد. بالعکس، اگر فقط کمی برای آموختن چگونگی استفاده از آن وقت صرف کنید رصد فوق‌العاده‌ای خواهید داشت. به‌جای صرف 10 دقیقه زمان برای یافتن هر جرم، به‌آسانی می‌توانید به کمک جوینده اجرام را یکی پس از دیگری بیابید.
از آن‌جا که فقط بخش بسیار کوچکی از آسمان (میدان دید) را می‌توان درون چشمی تلسکوپ دید، استفاده از جوینده ضروری است. برای مثال یک نی را مقابل چشم‌تان بگیرید و دقت کنید که در هر بار چه مقدار کمی از منظرۀ روبه‌روی خود را می‌توانید با آن ببینید. این مانند زمانی است که از درون چشمی تلسکوپ و با کمترین بزرگ‌نمایی، آسمان را رصد می‌کنید. تلسکوپي بزرگ با بیشترین بزرگ‌نمایی شاید میدان دیدی به اندازۀ یک‌دهم این مقدار را داشته باشد؛ گویی که از درون سوراخ سوزن نگاه می‌کنید. یافتن اجرام آسمانی در شب با چنین میدان دید محدودی تقریباً ناممکن است.
جوینده، در واقع تلسکوپ بسیار کوچکی است با میدان دیدی که مانند لولۀ دستمال‌کاغذی وسیع است و به این ترتیب یافتن اجرام در آسمان با آن بسیار آسان است. به‌محض آن‌که جرمی را در مرکز میدان دید جوینده (که با علامت + مشخص شده است) قرار دادید، در تئوری باید در میدان دید تلسکوپ هم مشاهده شود. بااین‌حال در عمل خیلی چیزها جور درنمی‌آید!
برخی از تلسکوپ‌های کوچک، که میدان دید بزرگی دارند، بدون جوینده به فروش می‌رسند. تا زمانی که لولۀ این تلسکوپ‌ها به‌شکل استوانه‌ای صاف باشد، برای کارکردن با آن‌ها به مشکلی برنخواهید خورد؛ زیرا فقط کافی است با استفاده از راستای لوله نشانه‌گیری کنید. (برخی از این تلسکوپ‌ها ممکن است زائده کوچکی برای نشانه روی روی لوله تلسکوگ داشته باشند)
اگر تلسکوپ‌تان جوینده دارد، ابتدا باید بفهمید از چه نوع است. می‌توانید از تصویر بعدی برای این منظور استفاده کنید. بزرگ‌نمایی جویندۀ بسیاری از تلسکوپ‌ها یک برابر است، یعنی در واقع تصویر مناظر را بزرگ نمی‌کند. در این نوع جوینده‌ها از یک اِل.ای.دی برای انداختن تصویر نقطه‌اي یا حلقه‌اي قرمز روی میدان دید جوینده استفاده می‌شود.
ممکن است جویندۀ تلسکوپ‌تان از نوع تلسکوپ‌های کوچکی باشد که اندکی تصویر را بزرگ می‌کنند؛ احتمالاً جوینده‌ای با لولۀ مستقیم،و به این معناست که باید به موازات لولۀ تلسکوپ از درون آن نگاه کنید. در مقابل، جوینده‌های نوع دیگر یک خمیدگی با زاویۀ 90 درجه دارند که در آن یک آینه یا منشور وجود دارد تا هنگامی که تلسکوپ مستقیم به سمت بالا نشانه رفته است، بتوانید از پهلو از درون آن‌ها نگاه کنید.
مطالب این مقاله مربوط به جوینده‌های با لولۀ مستقیم است. با این حال بیشتر موارد ذکرشده، درباره جوینده‌های دارای زاویۀ قائمه نیز کاربرد دارند. همچنین بسیاری از مطالب برای جوینده‌های بدون بزرگ‌نمایی نیز مناسب‌اند.
جوینده‌های بدون بزرگ‌نمایی، تصویر اجرام را بزرگ نمی‌کنند. با این‌حال در مرکز میدان دید آن‌ها نقطه یا حلقۀ قرمزی وجود دارد. اغلب جوینده‌هایی که لولۀ آن‌ها مستقیم است، تصویر را وارونه می‌کنند و اغلب جوینده‌هایی که لولۀ آن‌ها از دو قطعۀ عمود برهم تشکیل شده است، تصویر را آینه‌ای می‌کنند. هر دو این نوع جوینده‌ها اغلب دارای قطعات اپتیکی داخلی‌اند که جهت‌گیری تصاویر را به حالت اصلی برمی‌گردانند.
اغلب، دانستن بزرگ‌نمایی و گشودگی دهانۀ جوینده (قطر عدسی اصلی جوینده) مفید است. تولیدکنند‌گان، معمولاً این اطلاعات را روی بدنۀ جوینده چاپ می‌کنند. رایج‌ترین جوینده‌ها این مشخصه‌ها را دارند: 24×5، 30×6، 50×8، و 50×9. عدد نخست نشاندهنده بزرگ‌نمایی و عدد دوم گشودگی دهانۀ جوینده برحسب میلی‌متر است.
برای بررسی جویندۀ خود تا تاریک‌شدن آسمان منتظر نشوید. در طول روز آن را از بسته‌بندی خارج کنید و از درون آن به تابلو یا نوشته‌ای در خیابان نگاه کنید. به احتمال بسیار، حروف وارونه دیده می‌شوند. بااین‌حال درون برخی از جوینده‌ها (که اغلب جوینده‌های با تصویر درست یا تصویر قائم نامیده می‌شوند) قطعات اپتیکی‌ای وجود دارد که جهت‌گیری تصویر را به حالت اولیۀ خود بازمی‌گردانند. در جوینده‌هایی که لولۀ آن‌ها از دو قطعۀ عمودبرهم تشکیل شده است، تصویر هیچ‌گاه وارونه نیست. با این حال در بسیاری از آن‌ها تصویر آینه‌ای است.
اگر از عینک استفاده می‌کنید معمولاً اگر آن را از روی چشم‌تان برندارید، راحت‌تر خواهید بود. اما این کار احتمالاً سبب خواهد شد که نتوانید کلّ میدان دید را ببینید.
آیا تصویر تیره و تار است؟ برخی از جوینده‌ها را می‌توانید با چرخاندن عدسی چشمی (در پشت جوینده) یا عدسی شیئی (در جلوي جوینده) فکوس کنید. احتمال دارد یک حلقۀ قفل‌کننده وجود داشته باشد که لازم باشد پیش از فکوس‌کردن آن را شُل کنید و پس از فکوس‌کردنِ تصویر آن را سفت کنید. اما دقت کنید عدسی چشمی یا عدسی شیئی، در هنگام پیچاندن از لوله خارج نشوند!
این‌که جوینده و تلسکوپ هر دو یک جهت را نشان دهند، اهمیت ویژه‌ای دارد. در غیراین‌صورت، جوینده همواره شما را به اشتباه می‌اندازد. شاید نیاز نباشد برای هر بار رصد اجرام، جوینده را تنظیم کنید، اما بهتر است در ابتدای هر برنامه آن را وارسی کنید.
هم‌خط‌کردن جوینده در روشنایی روز بسیار آسانتر است. ابتدا مطمئن شوید پایۀ جوینده به‌درستی به تلسکوپ متصل شده باشد. دقت کنید که نباید به‌آسانی بچرخد. همچنین، جوینده باید به سمت جلو نشانه رفته باشد و به اطراف انحراف نداشته باشد.
حالا به دنبال پیچ‌های شستی بگردید که روی نگه‌دارندۀ جوینده قرار دارند. با کمک این پیچ‌ها می‌توانید تنظیمات کوچکی روی جهت‌گیری جوینده انجام دهید. احتمالاً دو یا سه (یا به ندرت شش عدد) از این پیچ‌ها باید وجود داشته باشد. اگر سه یا شش پیچ داشت، پیش از انجام مرحلۀ بعد، آن‌ها را سفت کنید (بیش از حدّ سفت نکنید). درحالی‌که از درون جوینده نگاه می‌کنید، لولۀ تلسکوپ را ثابت نگاه دارید و به جوینده ضربه‌اي وارد کنید. سپس از سمت مخالف به آن ضربه بزنید. اگر تکان خورد و به مکان اولیه‌اي که به سمت آن نشانه رفته بود بازگشت، مهم نیست. اما اگر تکان خورد و مکان دیگری را نشان داد و در همان حالت باقی ماند، باید مشکلی وجود داشته باشد! بعداً به راه‌حل‌های جلوگیری از بروز این مشکل اشاره خواهیم کرد.
حالا با پیچ‌های شستی بازی کنید و ببینید چشم‌انداز میدان دید جوینده چه تغییری می‌کند. تنظیم جوینده‌هایی که دو پیچ تنظیم دارند، به‌مراتب آسانتر است. یکی از پیچ‌ها لولۀ جوینده را بالا و پایین می‌برد و دیگری چپ و راست. فنري که در سمت مخالف پیچ‌ها قرار دارد، سبب می‌شود جوینده به‌خوبی با پیچ‌ها در تماس باشد. بخش جلویی نگه‌دارنده به جوینده بسته می‌شود تا نقطۀ اتکایی برای پیچ‌هایی، که در عقب نگه‌دارنده قرار دارند، ایجاد کند.
جوینده‌هایی که سه پیچ تنظیم دارند هم به همین ترتیب عمل می‌کنند، با این تفاوت که در این نوع جوینده‌ها پیچ سوم به‌جای فنر قرار می‌گیرد. هرگاه یک پیچ را شُل کنید، باید یک یا هر دو پیچ دیگر را سِفت کنید. پیش‌بینی دقیق اثر نهایی مشکل است. من معمولاً در ابتدای کار هر سه پیچ را کمی شل می‌کنم. سپس لولۀ جوینده را با یک دست در جهت مورد نظر حرکت می‌دهم و نگاه می‌دارم. در همین حال پیچ‌ها را سفت می‌کنم تا جوینده را در همین حالت نگاه دارند. برخی نگه‌دارنده‌های جوینده، که سه پیچ دارند، به‌سبب طراحی ضعیف‌شان بخش جلویی لولۀ جوینده را محکم نمی‌گیرند و این احتمالاً سبب می‌شود آزمایش «ضربه زدن به جوینده»، که در بالا توضیح داده شد، منجر به نتیجۀ مطلوب نشود. این ایراد را می‌توانید با چند دور پیچاندن یک نوار دور لولۀ جوینده حل کنید؛ به‌طوری‌که جوینده به‌خوبی در محل تکیه‌گاه قرار بگیرد.
در نگه‌دارنده‌هایی که شش پیچ تنظیم دارند، بخش جلویی لولۀ جوینده نیز با سه پیچ اضافی نگاه داشته می‌شود. می‌توانید جوینده را، هم با پیچ‌های جلویی و هم با پیچ‌های عقبی تنظیم کنید.
اکنون می‌توانید جوینده را هم‌خط کنید. هدفی انتخاب کنید که دست‌كم در فاصلۀ 30 متری از شما قرار داشته باشد و بتوانید به‌آسانی آن را پیدا کنید. نوک یک تیر چراغ‌برق یا درختي بلند، یا یک منبع نورانی (اگر در شب می‌خواهید هم‌خطی را انجام بدهید)، مثل ماه، مناسب‌اند. از یک چشمی با کمترین بزرگ‌نمایی استفاده کنید. تلسکوپ را به سمت هدف مورد نظر نشانه‌گیری کنید. اگر جویندهتان به‌خوبی با تلسکوپ هم‌خط نشده باشد، این کار ممکن است سخت باشد. انجام‌دادن این مرحله از کار در روشنایی روز به‌مراتب آسانتر از انجام‌دادن آن در شب است!
هنگامی‌که هدف مورد نظر در مرکز میدان دید چشمی قرار گرفت، تلسکوپ را ثابت نگاه دارید. سپس جوینده را با استفاده از پیچ‌های تنظیم طوری تنظیم کنید که علامت + مرکز میدان دید چشمی روی هدف قرار بگیرد. اکنون، هم تلسکوپ و هم جوینده یک نقطه را نشان می‌هند و به‌خوبی با هم هم‌خط شده‌اند.
در هنگام هم‌خط‌کردن جوینده ممکن است به مشکلاتی برخورد کنید. ممکن است حتی پس از آن‌که جوینده را به‌خوبی با نوار و پیچ‌های تنظیم محکم کردید، با برخورد دست‌تان به آن از مکان اولیه‌اش جابه‌جا شود. گاهی شاید این جابه‌جایی به‌قدری باشد که استفاده از پیچ‌های تنظیم نیز، حتی اگر آن‌ها را تا آن‌جا که امکان دارد سفت (یا شل) کنید، تأثیر چندانی برای جبران جابه‌جایی نداشته باشند. شاید نتوانید جوینده را برای چشم‌های خود فکوس کنید، یا شاید کیفیت اُپتیکش آن‌قدر پایین باشد که نتوانید چیزی از درون آن ببینید.
همۀ این مشکلات جدّی‌اند. سعی کنید با شرکت سازنده یا فروشگاهی، که تلسکوپ را از آن خریده‌ايد، تماس بگیرید. شاید آن‌ها بتوانند روش مناسبی برای حلّ این مشکلات ارائه دهند. درنهایت اگر به‌هیچ روشي نتوانستید این ایرادها را برطرف کنید، آخرین راه‌حل اين است كه تلسکوپ را پس بفرستید تا یا آن را با تلسکوپی دیگر تعویض کنند، یا هزینۀ آن را به شما بازگردانند!
اگر جویندهتان آن‌قدر قدیمی است که نمی‌توانید آن را بازگردانید و راه‌حل‌های مهندسی هم کارساز نیست، به فکر تعویض آن باشید. احتمالاً ساده‌ترین و کم‌هزینه‌ترین نوع، جویندۀ بدون بزرگ‌نمایی است. فروشنده‌های مختلف انواعی از این نوع جوینده را ارائه می‌دهند که می‌توان با استفاده از نوار، آن‌ها را به هر تلسکوپی متصل کرد. می‌توانید جوینده‌های با کیفیت بسیار عالی نیز خریداری کنید.
کار دیگری که می‌توانید انجام بدهید، ساختن یک مَگسَک نشانه‌گیری است؛ می‌توانید با چند پیچ و یک تختۀ فلزی یکی از این مگسک‌ها را بسازید. حتی شايد استفاده از یک لولۀ مقوایی ساده هم بسیار مفید باشد.
به‌محض آن‌که جوینده هم‌خط شد، می‌توانید از آن برای یافتن هر هدفی استفاده کنید. با ساده‌ترین مورد شروع کنید: پیداکردن چیزی که با چشم غیرمسلح هم مشاهده شود؛ مثل ماه، سیاره‌اي پُرنور، یا هر چیزی در روشنایی روز. ابتدا تلسکوپ را به سمت آن جرم بگردانید و از درون جوینده نگاه کنید. با کمی شانس (یا تجربه) می‌توانید جرم مورد نظر را در جوینده ببینید. در غیراین‌صورت، از روش «یافتن اجرام با دوچشم» استفاده کنید. در این مواقع من همیشه از این روش استفاده می‌کنم. هر دو چشمم را باز می‌کنم، به‌طوری که با یکی از درون جوینده و با دیگری هم به‌طور معمول مناظر را ببینم. علامت + در مرکز میدان دید جوینده را (که با چشم جوینده‌ام می‌بینم) با جرم مورد نظر (که با چشم غیرمسلح می‌بینم) هم‌خط می‌کنم. با این کار جرم درون جوینده مشاهده خواهد شد. حال تنها کاری که باید انجام بدهم، این است که جرم را در مرکز میدان دید جوینده قرار بدهم.
این روش در ابتدا ممکن است اندکی گیج‌کننده به نظر برسد. زیرا نسبت به چشم غیرمسلح، از دید چشم جوینده مناظر خیلی سریع حرکت می‌کنند. به‌علاوه، از آن‌جا که تصویر در اغلب جوینده‌ها وارونه است، به نظر می‌رسد دو تصویر در جهت‌های مخالف یکدیگر حرکت می‌کنند. با وجود این ایرادهای احتمالی، اغلب افراد خیلی زود به این روش عادت می‌کنند.
هنگامی‌که به دنبال جرمی در آسمان هستید، که با چشم غیرمسلح رؤیت‌پذير نیست، باید از نقشه‌ای استفاده کنید که نشان بدهد جرم مورد نظر نسبت به ستاره‌های رؤیت‌پذير در کجا قرار دارد. هنگامی که علامت + مرکز میدان دید جوینده را در بخشی از آسمان، که فکر می‌کنید جرم مورد نظرتان در آن‌جاست، قرار می‌دهید احتمالاً به‌كمك جوینده می‌توانید آن را ببینید. به‌ویژه اگر گشودگی دهانۀ جویندهتان دست‌کم 30 میلی‌متر باشد. اگر نتوانستید از درون جوینده آن را ببینید، شاید اندکی دور از مکانی که آن جرم قرار دارد را نشانه‌گیری کرده‌اید و بهتر است کمی تلسکوپ را به اطراف حرکت دهید. مراقب باشید که وقت خود را بیش از حدّ برای این کار هدر ندهید. زیرا ممکن است جرمی که به دنبالش هستید، آن‌قدر کوچک یا کم‌نور باشد که نتوان آن را از درون جوینده دید.
در این موارد، باید از روش «پرش ستاره‌ای» استفاده کنید. با آن‌که کندترین روش در یافتن اجرام است، پس از چند مرتبه استفاده از آن، می‌توانید کاملاً و بدون اشتباه اجرام را پیدا کنید. با نزدیک‌ترین ستاره به جرم مورد نظرتان، که با چشم غیرمسلح ديده می‌شود، شروع کنید و با مقایسۀ نقشه با آنچه از درون جوینده می‌بینید مکانی که جرم در آن قرار دارد را بیابید. بسیاری از افراد خیلی زود در استفاده از این روش خبره می‌شوند اما اگر نتوانستید با چند بار امتحان در استفاده از آن مهارت لازم را به‌دست آورید، نگران نباشید! در مقاله‌های آینده جزئیات این روش را ارائه خواهیم داد.
از هر روشی که استفاده کنید، یافتن اجرام با جوینده بسیار آسانتر از هنگامی است که بدون آن به رصد بپردازید. فقط لازم است در ابتدا آن را با تلسکوپ هم‌خط کنید و هنگامی که از درون آن نگاه می‌کنید، هر دو چشم‌تان را باز نگاه دارید! نویسنده این مقاله تونی فلندرز بیش از 1000 جرم آسمانی را با استفاده از روش‌های مختلف یافته است.
بیشتر تازه‌کارها بدون هیچ مقدماتی می‌توانند از جوینده‌های بدون بزرگ‌نمایی استفاده کنند. به‌دست‌آوردن مهارت لازم در استفاده از جوینده‌هایی که تصویر را بزرگ می‌کنند، دشوارتر است. اما با این نوع جوینده‌ها می‌توان تعداد بسیاری ستاره دید که با چشم غیرمسلح مشاهده‌پذير نیستند. این امتیاز به‌ویژه زمانی ارزش بیشتری می‌یابد که مکان رصد در نزدیک شهر قرار دارد و تعداد ستاره‌های راهنمای رؤیت‌پذير با چشم غیرمسلح بسیار اندک‌اند.
نویسنده: تونی فلَندِرز
مترجم: اویس محمودی 1397 - ویرایش و بروزرسانی: داوود شفیعی 1401
عکس‌ها از: کِرِگ مایکل آتِر
در ویدئوی زیر کارشناس تلسکوپ آقای سجاد انصاری روش تنظیم و هم‌خط کردن جوینده با تلسکوپ را آموزش می‌دهد
