شواهدی احتمالی از گذر زهره در سال 1032 میلادی

با توجه به نزدیک شدن به یک گذر تاریخی دیگر سیاره زهره بررسی تاریخچه این پدیده زیبا همواره بر جذابیت‌های آن افزوده است. حتماً می‌دانید که ابوعلی سینا دانشمند مشهور ایرانی در بخشی از کتاب معروف شفا و در قسمت هیئت آن اشاره‌ای هرچند کوتاه به گذر سیاره زهره و مشاهده آن می‌کند. لذا این نکته نگارنده را بر آن داشت تا ضمن تحقیق بیشتر جواب مناسبی را برای این بخش از تاریخ گذر زهره بیابد که امیدوارم مورد پسند شما عزیزان قرار بگیرد. ضمناً منابع فوق از جوزجانی شاگرد ابن سینا و ابن اثیر مورخ است.

شواهد چه می گوید؟

ابن سینا حدود سال 980 میلادی در خوارزم متولد شد و پس عمری پر فراز و نشیب و زندگی در بلادی از جمله خوارزم، گرگانج، جرجان (گرگان فعلی)، ری، همدان و اصفهان سرانجام در سال 1037 میلادی در همدان دار فانی را وداع گفت. با توجه به این نکته که بیماری ابن سینا از سال 1036 شروع شده و گذر زهره در سال1032 میلادی و 5 سال پیش از درگذشت وی روی داده است بنابراین او در زمان رویداد گذر از صحت و سلامت برخورددار بوده است. با آن که نگارش بخش های مختلف کتاب شفا سال ها طول کشیده است ولی به نظر می رسد که در حدود سال 1030 میلادی نگارش تمام بخشها به پایان رسیده است و ممکن است این بخش بعدها به آن اضافه شده باشد.

چرا ابن سینا به جزئیات گذر اشاره نمی کند؟

با بررسی و کنکاش در زندگی نامه ابن سینا بارها با وقایعی روبرو می شوید که وی از توضیح و واشکافی آن خودداری می‌کند و همواره با کلماتی همچون «ضرورت مرا بر آن داشت...» ذهن خواننده را در ابهام قرار می دهد. او شخصی بوده که به رویدادها و تحولات علمی در زندگی خود بیشتر از روزمرگی ها و سرگذشت عادی زندگی‌اش اشاره دارد. مسلماً در آن زمان گذر زهره اهمیت علمی نداشته است و همان طور که می دانیم قرن ها بعد تعیین ابعاد منظومه شمسی بر اهمیت گذر زهره افزود. او در این بخش از کتاب شفا اشاره مختصری به گذر زهره و آن چه که دیده می‌کند. ولی در اصل او برای اشاره به اثبات وجود فلک زهره مابین زمین و خورشید به چنین مثالی اشاره می کند و برای او اثبات عقیده‌اش در مورد جایگاه عطارد و زهره در آسمان مهمتر از رصد گذر زهره بوده است. پس جای تعجب نیست که او به محل رصد و جزئیات گذر زهره اشاره‌ی خاصی نداشته باشد. او از میزان انحراف مدار زهره و زمین مطلع بوده و در پاسخ به این سوال که چگونه گذر زهره همیشه دیده نمی‌شود به این نکته اشاره می‌کند که  «دلیل بر این امر وجود ندارد چرا که اگر این دو فلک زاویه ای با هم داشته باشند این رویداد هر بار تکرار نخواهد شد» پس او که به علم ریاضیات و هندسه اشراف داشته است می توانسته با کمی محاسبه گذر بعدی زهره را پیش بینی کند.

از مکاتبات معروف بیرونی و ابن سینا مشخص است که وی علاوه بر این که به عقاید بطلمیوس اعتقاد داشته است با بعضی از دانشمندان در حال مکاتبه بوده و اشاره به جایگاه فلک عطارد و زهره در پاسخ به سوالات آنان است. پس ممکن است در نامه هایش اشاره های مفصلی به رصد گذر زهره و حتی محاسبات آن کرده باشد. در اواخر عمر ابن سینا و زمانی که سلطان مسعود غزنوی به اصفهان حمله می کند بسیاری از کتاب های ابن سینا به تاراج می رود و بعضی از آنها بعدها سوزانده می شد. البته این حمله 2 سال پیش از گذر زهره روی می دهد ولی با توجه به امنیت پایین و ابن سینا در آن زمان ها مشخص نیست که مکاتبات وی با دانشمندان عصر خود اکنون وجود داشته باشد.

پس از استقرار ابن سینا در همدان وی سال های بسیاری را در کنار شمس الدوله حاکم همدان سپری کرد و مدت مدیدی را نیز به صدارت وی مشغول بود. پس از فوت شمس الدوله در سال 1021 میلادی پسرش سَماءالدوله ابوالحسن جای وی را گرفت و در شروع کار پیشنهاد صدارت به ابن سینا داد که مورد پذیرش وی قرار نگرفت. در این هنگام مکاتباتی بین علاء الدوله حاکم اصفهان و ابن سینا شروع شد و حاکم اصفهان علاقه داشت تا او به اصفهان و نزد وی مهاجرت کند. تاج الملک کوهی که در زمان شمس الدوله پس از امتناع ابن سینا از پذیرفتن صدارت وزیرش شده بود به مکاتبات پنهانی ابن سینا پی برد و دستور داد که اور ا در قلعه فَردَجان در فراهان امروزی زندانی کنند. ابن سینا 4 ماه در این قلعه زندانی بود و چند سالی را در آن زندگی کرد و علاء الدوله طی یک درگیری با تاج الملک این قلعه را به تصرف درآورد و ابن سینا پس از آن که مدتی را در همدان زندگی کرد در سال 1023 میلادی با سختی و مشقت فراوان به روستایی در زدیکی اصفهان به نام یَیران (تیران امروزی) سکونت گزید و به مدت 14 سال دوران آرامی را سپری کرد.

ابن سینا کتاب شفا را در طول سفرهایی که با علاء الدوله حاکم اصفهان جهت حمله به شاپور خواست (خرم آباد کنونی) داشته در سال 1030 میلادی به پایان برده است. علاء الدوله طی سال های 1026، 1030 و 1032 میلادی سه بار به خرم آباد حمله کرد و  با توجه به این نکته که ابن سینا همواره در کنار علاء الدوله بوده است، به نظر می رسد که گذر زهره در منطقه خرم آباد دیده شده باشد. خرم آباد در غرب ایران قرار دارد و هنگام شروع گذر ارتفاع خورشید از افق 5 درجه بود و با توجه به این نکته که برخورد دوم هم در این منطقه دیده می شد پس ممکن است وی خالی از زهره را بر روی خورشید دیده باشد. ابوریحان بیرونی در زمان گذر به نظر می رسد که در شهر غزنه در افغانستان فعلی بوده است و مسلم است که گذر در این نواحی دیده نمی شد و بنابراین ابن سینا تنها کسی بود که شانس مناسبی را برای دیدن این خال زیبا را اندکی پیش از طلوع خورشید داشته است.

علی ابراهیمی سراجی