کم‌نور اما فراموش‌نشده: این ۲۰ جرم آسمانیِ کمتر شناخته‌شده را در آسمان بهاری امسال جستجو کنید.
بسیاری از منجمان آماتور کار رصد را با فهرست مسیه آغاز می‌کنند، فهرستی از اجرام آسمانی "محو" که مناظر شگفت‌انگیزی را در تلسکوپ به نمایش می‌گذارند. اگرچه اجرام مسیه ممکن است پرنور و شناخته‌شده باشند، اما در آسمان چیزهای بسیار بیشتری برای لذت بردن وجود دارد. فهرست زیر از خوشه‌های کروی زیبا، کهکشان‌ها و سایر اجرام آسمانی بهاری، برای منجمان آماتور مشتاقی است که آماده‌اند قدم بعدی را در رصد اجرام اعماق آسمان بردارند.
این اجرام خیلی کم‌نور نیستند، اما قطعاً به اندازه M13 یا M8 چشمگیر نیستند و ممکن است در عرض‌های جغرافیایی شمالی خیلی بالا نیایند یا اصلاً طلوع نکنند. بنابراین، از شلوغی دور شوید و از دیدن برخی شگفتی‌های کمتر دیده‌شده لذت ببرید. اگر هر یک از این اجرام را به ترتیب فهرست زیر رصد کنید، موارد بعدی در شرق قرار دارند (و دیرتر طلوع می‌کنند)، بنابراین زمان بیشتری برای لذت بردن از آن‌ها خواهید داشت.
پس از اینکه تلسکوپ‌تان به دمای محیط رسید، آن را به سمت خوشه کروی NGC 5634 در صورت فلکی سنبله نشانه‌گیری کنید. از میان ۲۰۰ جرم اعماق آسمان در این صورت فلکی که قدر ظاهری آن‌ها از ۱۳ روشن‌تر است، این تنها جرمی است که کهکشان نیست. این خوشه با قدر ۹.۵ می‌درخشد و وسعتی حدود ۵.۵ دقیقه قوسی دارد. برای یافتن آن، به نقطه میانی بین ستاره‌های سرما (یوتا سنبله) و مو سنبله نگاه کنید. با تلسکوپی ۴ اینچی، یک ستاره نارنجی نسبتاً پرنوری (با قدر ۸) را خواهید دید که بخشی از خوشه نیست و همچنین حلقه‌ای محو از ستارگان که برای تفکیک آن‌ها به نقاط مجزا، به تلسکوپ بزرگ‌تری نیاز دارید.
دومین مقصدِ فهرست ما در صورت فلکی گرگ (Lupus) قرار دارد. کهکشان مارپیچی میله‌ای NGC 5643 در فاصله ۲.۱ درجه جنوب-جنوب‌غربی ستاره اتا قنطورس (Eta Centauri) واقع شده است. تلسکوپ ۶ اینچی قرصی با قدر ۱۰.۴ را نشان می‌دهد که نسبتاً گرد (۵.۱ در ۴.۳ دقیقه قوسی) و به طور یکنواخت روشن است. اگر به تلسکوپی بزرگ‌تر (مثلاً ۱۱ اینچی) دسترسی دارید، بزرگنمایی را به ۳۰۰ برابر افزایش دهید و ببینید آیا نیمه شمالی کهکشان روشن‌تر از نیمه جنوبی به نظر می‌رسد یا خیر. سپس به دنبال میله کهکشان بگردید که در جهت شرق-غرب امتداد دارد. دیدن آن آسان نیست زیرا بازوهای مارپیچی به همان اندازه روشن هستند.
سومین هدف ما خوشه کروی NGC 5694 در صورت فلکی مار آبی (Hydra) است. این خوشه با قدر ۹.۲، خوشه کروی پرنوری است. این خوشه در فاصله تقریباً ۲ درجه غرب-جنوب‌غربی ستاره "۵۶ مار آبی" با قدر ۵ در انتهای شرقی این صورت فلکی قرار دارد. این خوشه تنها ۳.۶ دقیقه قوسی وسعت دارد و ستارگان کم‌نوری را شامل می‌شود که به خوبی تفکیک نمی‌شوند. اگر بزرگنمایی را افزایش دهید، چند ستاره پیش‌زمینه که بر روی خوشه قرار گرفته‌اند، ظاهر خواهند شد.
به صورت فلکی گرگ بازگردید تا خوشه باز NGC 5749 را رصد کنید. این خوشه با قدر ۸.۸ می‌درخشد و وسعتی حدود ۷ دقیقه قوسی دارد. تلسکوپ خود را روی ستاره زتا گرگ (Zeta Lupi) متمرکز کنید و سپس ۴.۲ درجه به سمت جنوب‌غرب حرکت دهید. تلسکوپی کوچک حدود یک دوجین ستاره را نشان می‌دهد که درخشان‌ترین آن‌ها با قدر ۹.۶ می‌درخشد. اگر به تلسکوپ ۱۱ اینچی ارتقا دهید، لایه‌ای جدید از ستارگان پس‌زمینه محو را خواهید دید.
هدف بعدی ما، که آن هم در صورت فلکی گرگ قرار دارد، از نظر روشنایی با اجرام مسیه رقابت می‌کند. خوشه باز NGC 5822 با قدر ۶.۵ می‌درخشد که آن را در محدوده دید چشم غیرمسلح برای رصدگران تیزبین در آسمان تاریک قرار می‌دهد. این خوشه همچنین قطری حدود ۳۵ دقیقه قوسی دارد که کمی بزرگ‌تر از ماه کامل است. برای یافتن آن، دوربین دوچشمی یا تلسکوپ خود را به سمت ۲.۶ درجه جنوب-جنوب‌غربی ستاره زتا گرگ نشانه‌گیری کنید. از تلسکوپ ۴ اینچی و چشمی با بزرگنمایی متوسط استفاده کنید و حدود ۵۰ ستاره را خواهید دید.
خوشه کروی NGC 5824
جرم جالب دیگر در صورت فلکی گرگ، خوشه کروی NGC 5824 است. این خوشه با قدر ۹.۱ می‌درخشد و وسعتی حدود ۷.۴ دقیقه قوسی دارد. آن را در فاصله ۵ درجه شمال‌غربی ستاره فی۱ گرگ (Phi1 Lupi) خواهید یافت. چشمی با بزرگنمایی حدود ۱۵۰ برابر را در تلسکوپی ۸ اینچی قرار دهید. به دنبال منطقه مرکزی فشرده، لبه‌ای نامنظم و چند ستاره کم‌نور در هاله محو آن بگردید.
برای هدف بعدی، کهکشان کوتوله خرس کوچک (UGC 9749)، به سمت شمال دور بروید. این کهکشان بیضوی کوتوله در فاصله ۴.۷ درجه جنوب-جنوب‌غربی ستاره فِرقَد (Gamma Ursae Minoris) با قدر ۳.۰ قرار دارد. این کهکشان با قدر ۱۰.۹ می‌درخشد اما وسعتی شگفت‌آور به اندازه ۴۱ در ۲۶ دقیقه قوسی دارد، یعنی مساحتی حدود ۴۰ درصد بزرگ‌تر از ماه کامل را پوشش می‌دهد. از آنجا که کهکشان کوتوله خرس کوچک دارای سطح روشنایی پایینی است، هرچه تلسکوپ بزرگ‌تری استفاده کنید، بهتر است. رصد را در شب بدون ماه و در مکانی با آسمان تاریک آغاز کنید. از چشمی با کم‌ترین بزرگنمایی استفاده کنید و به آرامی به جلو و عقب حرکت کنید تا درخششی به اندازه ماه را پیدا کنید که کمی روشن‌تر از پس‌زمینه آسمان است.
پس از ترک کهکشان بیضوی کوتوله، به سمت جنوب بروید تا به کهکشان بیضوی NGC 5846 در صورت فلکی سنبله برسید. این کهکشان را در فاصله ۱ درجه شرق-جنوب‌شرقی ستاره "۱۱۰ سنبله" با قدر ۴.۴ خواهید یافت. این کهکشان دارای شکل بیضوی جزئی، هسته‌ای کوچک و روشن و هاله‌ای گسترده است. با تلسکوپی ۸ اینچی یا بزرگ‌تر در مکانی با آسمان تاریک، این جرم به یک تیر و دو نشان تبدیل می‌شود. NGC 5846 با قدر ۱۰.۱ می‌درخشد و وسعتی حدود ۴ در ۳.۷ دقیقه قوسی دارد. اما اگر فقط ۱۰ دقیقه قوسی به سمت شرق-جنوب‌شرق نگاه کنید، کهکشان مارپیچی NGC 5850 را خواهید دید که با قدر ۱۰.۸ کمی کم‌نورتر است.
هدف بعدی یکی از علاقه‌مندی‌های شخصی من است: کهکشان مارپیچی NGC 5907 در صورت فلکی اژدها. این کهکشان در فاصله ۳ درجه جنوب-جنوب‌غربی ستاره یوتا اژدها (Iota Draconis) قرار دارد و با قدر ۱۰.۳ می‌درخشد. اما این روشنایی نیست که NGC 5907 را جذاب می‌کند، بلکه این واقعیت است که این کهکشان مارپیچی از لبه دیده می‌شود و صفحه آن تنها ۳.۵ درجه نسبت به خط دید ما تمایل دارد. این کهکشان وسعتی حدود ۱۱.۵ در ۱.۷ دقیقه قوسی دارد، اما با تلسکوپ ۴ اینچی تنها نیمی از این طول قابل تشخیص است. تلسکوپ‌های با دهانه بزرگ‌تر جزئیات بیشتری نشان نمی‌دهند، اما امکان می‌دهند طول بیشتری از کهکشان را ببینید.
| بیشتر بخوانید: چطور کهکشان راه شیری را در آسمان شب ببینیم؟ |
همان‌طور که در این فهرست پیش می‌روید، بدون شک با چند جرم مواجه خواهید شد که دیدن آن‌ها نسبتاً دشوار است. من خوشه کروی "پالومار ۵" را به عنوان دشوارترین جرم در این فهرست رتبه‌بندی می‌کنم. این خوشه در صورت فلکی مار و در فاصله حدود ۹ درجه غرب-شمال‌غربی ستاره "مو مار" (Mu Serpentis) قرار دارد. قدر ۱۱.۸ "پالومار ۵" تنها بخشی از چیزی است که رصد آن را دشوار می‌کند. با قطر ۷ دقیقه قوسی، گستردگی این خوشه آنقدر کوچک است که روشنایی سطحی آن بسیار کم است. بهترین راهبرد برای یافتن آن این است که تلسکوپی ۱۱ اینچی را به سمت این منطقه نشانه‌گیری کنید و به آرامی به جلو و عقب حرکت کنید. از چشمی با بزرگنمایی متوسط استفاده کنید تا روشنایی تدریجی پس‌زمینه فضا را ببینید.
جرم بعدی ما سحابی سیاره‌نمای NGC 5882 در صورت فلکی گرگ است. این سحابی با قدر ۹.۴ به اندازه‌ای پرنور است که برای بیشتر رصدگران به رنگ آبی-سبز دیده می‌شود. قابل‌رویت‌ترین بخش آن تنها ۷ ثانیه قوسی وسعت دارد، اما تلسکوپ ۱۱ اینچی با بزرگنمایی بالا (۲۵۰ برابر و بیشتر) پوسته دایره‌ای آن را نشان می‌دهد. برای یافتن آن، به فاصله ۱.۴ درجه جنوب‌غربی ستاره اپسیلون گرگ (Epsilon Lupi) نگاه کنید.
پس از اتمام رصد NGC 5882، به سمت شمال و به صورت فلکی میزان بروید تا جرم چشمگیر عمق‌آسمان این صورت فلکی، یعنی خوشه کروی NGC 5897، را رصد کنید. این خوشه اغلب به نام خوشه کروی شبح شناخته می‌شود، زیرا شبیه تصویری محو از خوشه کروی بسیار پرنورتر M5 است. این شباهت مشاید درست باشد، اما با قطر ۱۲.۶ دقیقه قوسی و قدر ۸.۶، این جرم به خودی خود بزرگ (۴۰ درصد قطر ماه کامل) و نسبتاً پرنور است. آن را در فاصله ۸ درجه جنوب‌شرقی ستاره زُبَن جنوبی (Alpha2 Librae) خواهید یافت. اولین چیزی که بیشتر رصدگران متوجه می‌شوند این است که ستارگان در هسته خوشه به طور پراکنده جمع شده‌اند. تلسکوپی ۸ اینچی در مکانی با آسمان تاریک تنها حدود یک دوجین ستاره را نشان می‌دهد که درخششی محو دارند.
هدف بعدی خود را در صورت فلکی مار جستجو کنید: کهکشان مارپیچی میله‌ای NGC 5921. این کهکشان در فاصله ۵.۷ درجه غرب-جنوب‌غربی ستاره عنق الحیه (Alpha Serpentis) قرار دارد. این کهکشان با قدر ۱۰.۸ می‌درخشد و وسعتی حدود ۴.۹ در ۴.۲ دقیقه قوسی دارد. اگر می‌توانید آن را با تلسکوپی ۱۱ اینچی در مکانی با آسمان تاریک ببیند، بزرگنمایی را افزایش دهید تا میله کهکشان ظاهر شود. در ابتدا ممکن است فکر کنید ستاره‌ای که با قدر ۱۱.۶ در لبه جنوب‌غربی NGC 5921 قرار دارد ابرنواختر است. متأسفانه، این ستاره فقط ستاره‌ای در پیش‌زمینه است.
اگر محل رصدتان به اندازه کافی به سمت جنوب باشد، به شرق صورت فلکی گرگ و به سمت صورت فلکی کم‌نور گونیا (Norma) بروید و به خوشه باز NGC 5925 نگاهی بیندازید. این خوشه در فاصله ۳.۳ درجه جنوب‌شرقی ستاره زتا گرگ (Zeta Lupi) قرار دارد، با قدر ۸.۴ می‌درخشد و وسعتی حدود ۱۴ دقیقه قوسی دارد. تلسکوپی ۶ اینچی حدود سه دوجین ستاره با قدر ۱۰ تا ۱۲ را نشان می‌دهد. اگر به تلسکوپی ۱۱ اینچی ارتقا دهید، ۵۰ ستاره دیگر نیز رصد خواهید کرد.
خوشه کروی NGC 5927
ستاره خوب قدیمی زتا گرگ همچنین می‌تواند ما را به هدف بعدی‌مان، خوشه کروی NGC 5927، هدایت کند. برای یافتن این خوشه، ۲.۹ درجه به سمت شمال‌شرقی این ستاره حرکت کنید. این جرم زیبا با قدر ۸.۰ می‌درخشد و قطری حدود ۱۲ دقیقه قوسی دارد. تلسکوپی ۸ اینچی یا بزرگ‌تر هسته‌ای متراکم با لبه‌ای ناهموار را نشان می‌دهد. تلسکوپ‌های بزرگ‌تر ستارگان بیشتری را تفکیک می‌کنند، اما هسته به همان اندازه متراکم به نظر می‌رسد.
هدف بعدی ما در واقع سه‌قلویی کهکشانی است که گاهی اوقات به آن سه‌قلوی اژدها می‌گویند. برای یافتن آن، تلسکوپ خود را به سمت ۱.۸ درجه شرق-شمال‌شرقی ستاره یوتا اژدها (Iota Draconis) نشانه‌گیری کنید. این کهکشان‌ها در یک خط شرق-غرب به طول تنها ۱۴ دقیقه قوسی قرار دارند. هیچ‌یک از این اجرام پرنور نیستند، بنابراین به مکانی با آسمان تاریک بروید و صبور باشید. کهکشان مارپیچی NGC 5985 با قدر ۱۴.۲، کهکشان بیضوی NGC 5982 با قدر ۱۲.۴ و در نهایت کهکشان مارپیچی NGC 5981 با قدر ۱۳.۶ می‌درخشند. با تلسکوپ ۱۱ اینچی، تنها کهکشانی که جزئیات آن قابل مشاهده است، NGC 5982 است که وسعتی حدود ۵.۳ در ۲.۹ دقیقه قوسی دارد. بزرگنمایی را افزایش دهید و سعی کنید شکل قرص‌مانند و صاف آن را تشخیص دهید.
سپس باری دیگر به سمت جنوب و به ستاره زتا گرگ (Zeta Lupi) بروید، سپس ۲.۸ درجه به سمت غرب حرکت کنید تا خوشه کروی NGC 5986 را پیدا کنید. این خوشه با قدر ۷.۵ می‌درخشد و قطری حدود ۹.۸ دقیقه قوسی دارد. از طریق تلسکوپی با اندازه متوسط، این خوشه نامنظم و خال‌دار به نظر می‌رسد. اگر به تلسکوپ ۱۱ اینچی ارتقا دهید، چندین دوجین ستاره را تفکیک خواهید کرد.
| بیشتر بخوانید: تاریخچه و آینده کهکشان راه شیری |
از صورت فلکی گرگ به سمت عقرب بروید تا خوشه باز NGC 6124، که به نام کالدول ۷۵ نیز شناخته می‌شود، را پیدا کنید. این خوشه در فاصله تقریباً ۶ درجه جنوب‌غربی ستاره "مو عقرب" (Mu Scorpii) قرار دارد. رصدگران تیزبین می‌توانند این جرم با قدر ۵.۸ را با چشم غیرمسلح تشخیص دهند. این خوشه بزرگ است و با قطر ۲۹ دقیقه قوسی، تقریباً به اندازه ماه کامل است. تلسکوپی ۴ اینچی با بزرگنمایی متوسط حدود ۵۰ ستاره را نشان می‌دهد. اگر از چشمی با بزرگنمایی کم استفاده کنید، متوجه خواهید شد که این خوشه شکل گوه‌مانندی دارد که تقریباً به سمت جنوب‌شرق اشاره می‌کند.
عامل دیگری که این منظره را جذاب می‌کند این است که NGC 6124 در مقابل منطقه‌ای از سحابی‌های تاریک قرار دارد. این موقعیت باعث می‌شود که خوشه به خوبی برجسته شود.
اگرچه هدف بعدی ما، خوشه کروی NGC 6144 در صورت فلکی عقرب، با قدر ۹.۰ نسبتاً کم‌نور است، اما یافتن آن همچنان آسان است. کافی است ستاره قلب‌العقرب (Antares) را در مرکز دید قرار دهید و تلسکوپ خود را ۰.۶ درجه به سمت شمال‌غرب حرکت دهید. این خوشه قطر مناسبی دارد (۹.۳ دقیقه قوسی)، اما به دلیل فاصله زیاد، ستارگان نزدیک به هسته آن به راحتی تفکیک نمی‌شوند. از تلسکوپ حداقل ۸ اینچی با بزرگنمایی ۲۰۰ برابر استفاده کنید و ستارگان بیرونی شروع به نمایان شدن خواهند کرد.
آخرین جرم در فهرست ما، صورت‌واره است: مینی چوب‌لباسی در صورت فلکی دب اصغر. فیلیپ هارینگتون، سردبیر مجله نجوم، این صورت‌واره را نام‌گذاری کرد زیرا معتقد بود شبیه به چوب‌لباسی (Collinder 399) در صورت فلکی روباهک است. مینی چوب‌لباسی در فاصله ۱.۹ درجه جنوب-جنوب‌غربی ستاره اپسیلون دب اصغر (Epsilon Ursae Minoris) قرار دارد. این صورت‌واره از ۱۰ ستاره با قدرهای ۹.۲ تا ۱۰.۸ تشکیل شده است. این جرم کوچک نیست؛ مینی چوب‌لباسی از بالای قلاب تا پایه آن ۹ دقیقه قوسی و طول پایه آن ۱۷ دقیقه قوسی است که بیش از نصف قطر ماه کامل است.
امیدوارم این ۲۰ جرم آسمانی کمتر دیده‌شده به همان اندازه که برای من لذت‌بخش بوده‌اند، برای شما نیز در پشت تلسکوپ لذت‌بخش باشند.
