وقتی اخترشناسان باستانی به این صورت فلکی بزرگ در زمستان نگاه میکردند، شکارچی را میدیدند که در دستی سپر یا لاشه شیر و در دست دیگر چماق یا شمشیر بالای سرش گرفته و آماده نبرد با گاو ثور است.
جبار یکی از ۸۸ صورت فلکی امروزی است که از شمال غربی با ثور، از جنوب غربی با نهر، از جنوب با خرگوش، از جنوب شرقی با کلب اکبر، از شرق با تکشاخ و از شمال شرقی با جوزا همسایه است.
ظاهر پاپیون مانند جبار آن را به یکی از درخشانترین و محبوبترین صورتهای فلکی در آسمان زمستانی نیمکره شمالی تبدیل کرده است. همچنین از آنجایی که در امتداد استوای سماوی قرار دارد، در نیمکره جنوبی نیز قابلمشاهده است.
در هر دو نیمکره میتوانید این صورت فلکی را از آذر تا فروردین ببینید. اگر میخواهید این شکارچی معروف آسمانی را بیشتر بشناسید، تا انتها با ما همراه باشید.
داستانهای متعددی درباره ریشههای اساطیری جبار وجود دارد. طبق یکی از آنها، اوریون عاشق الهه شکار، یعنی آرتمیس بود. این زوج در جنگل زندگی میکردند و با هم شکار میکردند. برادر دوقلوی آرتمیس به اسم آپولو، اوریون را دوست نداشت و خواهرش را فریب داد تا به او شلیک کند. پس از مرگ اوریون، خدایان او را بهشکل صورت فلکی در آسمان شب قرار دادند.
افسانه دیگری میگوید اوریون به خود میبالید که میتواند هر موجودی را روی زمین بکشد. لاف زدن او الهه یونانی گایا، مادر زمین، را خشمگین کرد. او عقرب غولپیکری را فرستاد تا اوریون را بکشد. در طول مبارزه، عقرب پاشنه اوریون را نیش زد و او را کشت.
زئوس، خدای آسمان و طوفان، عقرب را با قرار دادن او در آسمان گرامی داشت. آرتمیس درخواست کرد که اوریون نیز بههمین شکل مورداحترام قرار بگیرد. در نتیجه، زئوس او را در جهت مخالف آسمان قرار داد.
تا به امروز، رصدگران روی زمین نمیتوانند این دو صورت فلکی را همزمان ببینند. وقتی جبار طلوع میکند، عقرب غروب میکند و برعکس. این جفت در تعقیبی بیپایان باقی میمانند و هرگز با هم برخورد نمیکنند.
| نام ستاره (فارسی/علمی) | قدر ظاهری | رنگ | موقعیت در صورت فلکی | ویژگیهای کلیدی |
| رجلالجبار (Rigel) | 0.13 | سفید مایل به آبی | پای راست شکارچی | هفتمین ستاره درخشان آسمان، ستاره دوتایی، بسیار داغ و درخشان. |
| ابطالجوزا (Betelgeuse) | 0.45 | نارنجی متمایل به قرمز | شانه راست شکارچی | ابرغول سرخ، نهمین ستاره درخشان آسمان، قطر ۵۵۰ تا ۹۲۰ برابر خورشید. |
| مِرزَم (Bellatrix) | 1.64 | سفید مایل به آبی | شانه چپ شکارچی | سومین ستاره درخشان جبار، نام لاتین به معنی "زن جنگجو". |
| سیف (Saiph) | 2.07 | سفید مایل به آبی | زانوی راست شکارچی | ابرغول سفید مایل به آبی، نام عربی به معنی "شمشیر غول". |
| نطاق (Alnitak) | 1.77 | آبی | کمربند جبار (شرقیترین) | بخشی از سه ستاره کمربند جبار، منظومه چندستارهای. |
| نظام (Alnilam) | 1.70 | آبی | کمربند جبار (میانی) | درخشانترین ستاره کمربند جبار، ابرغول آبی. |
| منطقه (Mintaka) | 2.23 | آبی | کمربند جبار (غربیترین) | بخشی از سه ستاره کمربند جبار، منظومه چندستارهای. |
جبار بخشی از مثلث معروف زمستانی است که صورت فلکی رسمی نیست. سه ستاره قدر صفر یا درخشانتر در سه صورت فلکی برجسته زمستانی این مثلث را تشکیل میدهند: ابطالجوزا در جبار، شعرای شامی در کلب اصغر و شباهنگ (شعرای یمانی) در کلب اکبر.
از قوه تخیلتان کمک بگیرید و این ستارهها را به هم وصل کنید تا این مثلث زمستانی را ببینید. به دوربین دوچشمی یا تلسکوپ نیازی نیست.
صورت فلکی شکارچی چند ستاره قابلتوجه و جالب دارد:
رجلالجبار درخشانترین ستاره صورت فلکی جبار و ستاره دوتایی متشکل از رجل الجبار A و B است. این ستاره در پای راست جبار با قدر ۰.۱۳ هفتمین ستاره درخشان آسمان و نزدیکترین ستاره به پای چپ شکارچی است.
این ستاره بهدلیل رنگ درخشان سفید متمایل به آبی خود متمایز است. رجل الجبار B ستارهای تقریبا آبی با قدر ۶.۷ است که تشخیص دادن آن کار راحتی نیست، زیرا رجل الجبار A بیش از ۵۰۰ برابر درخشانتر است.
ابطالجوزا یا آلفا-جبار ابرغولی سرخ با قدر ۰.۴۵ است که دومین ستاره درخشان جبار محسوب میشود.
ابطالجوزا نهمین ستاره درخشان در آسمان است و رنگ نارنجی متمایل به قرمز مشخصی دارد. قطر این ستاره بین ۵۵۰ تا ۹۲۰ برابر خورشید است و شانه راست شکارچی را نشان میدهد. اخیرا، سیارک لئونا از جلوی آن عبور کرد و باعث شد برای مدت کوتاهی کمنور شود.
مرزم یا گاما-جبار سومین ستاره درخشان جبار است که با قدر ۱.۶۴ میدرخشد. نام لاتین آن بهمعنی «زن جنگجو» است و بهعنوان «ستاره آمازون» نیز شناخته میشود. مرزم روی شانه چپ جبار قرار دارد.
سیف یا کاپا-جبار ابرغول سفید متمایل به آبی و ششمین ستاره درخشان صورت فلکی جبار است. نام آن در عربی به معنی شمشیر غول است و در نزدیکی زانوی راست جبار قرار دارد.
قابلتشخیصترین ویژگی صورت فلکی جبار سه ستاره درخشانی هستند که کمربند جبار را تشکیل میدهند. این ستارهها اپسیلون، زتا و دلتا جبار هستند که بیشتر با نطاق، نظام و منطقه شناخته میشوند. طبق افسانهها، آنها ستارههای سه مغ، سه مرد خردمند، هستند.
این سه ستاره ابرغول، درخشانتر و پرجرمتر از خورشید ما هستند. نطاق و منطقه منظومههای چندستارهای هستند، در حالیکه نظام فقط از یک ستاره درخشان تشکیل شده است.
| بیشتر بخوانید: ۱۵ صورت فلکی که باید بشناسید و نحوه پیدا کردن آنها را بدانید |
میتوانید از ستارههای جبار بهعنوان ستارههای راهنما برای پیدا کردن دیگر ستارههای مهم و صورتهای فلکی زمستانی اطرافش استفاده کنید.
اگر ابطالجوزا و مرزم را بههم وصل کنید، به شعرای شامی در کلب اصغر اشاره میکنند. وصل کردن ابطالجوزا و رجل الجبار نیز شما را بهسمت کاستور و پولکس در صورت فلکی جوزا هدایت میکند. نهایتا با اتصال نطاق، نظام و منطقه، از یک طرف به ستاره شباهنگ (شهرای یمانی) در کلب اکبر و از طرفی دیگر به دبران در ثور میرسیم.
جبار محل بارش شهابی سالانه اواسط پاییز است که با شهابهای سریع و رگههای پایدار یکی از زیباترین بارشهای سال محسوب میشود.
بارش شهابی جباری که در حدود 29 مهر به اوج میرسد، در ساعتهای اولیه صبح بهترین منظره را دارد. بهنظر میرسد که شهابها از جبار بیرون میآیند، ولی در ناحیه وسیعی از آسمان ظاهر میشوند. منشا بارش شهابی جباری، دنبالهدار هالی مرتبط است و بهطور میانگین حدود ۲۰ شهاب در ساعت دارند.
جبار جایگاه چند جرم اعماق آسمان است که سوژههای جالبی برای تماشا هستند.
| نام جرم | نوع جرم | موقعیت تقریبی | ویژگیهای کلیدی |
| سحابی جبار (M42) | سحابی نشری (ستارهزا) | در "شمشیر جبار" (پایین کمربند) | مشهورترین و درخشانترین سحابی، قابل رؤیت با چشم غیرمسلح، حاوی منطقه ستارهزایی ذوزنقه. |
| سحابی مرد دونده (NGC 1977) | سحابی بازتابی/نشری | درست بالای M42 | شبیه به مردی در حال حرکت، اغلب در کنار سحابی جبار دیده میشود. |
| سحابی سر اسب (Barnard 33) | سحابی تاریک | زیر ستاره نطاق (کمربند جبار) | یکی از مشهورترین سحابیهای تاریک، شبیه به سر اسب، چالشبرانگیز برای رصد بصری. |
| سحابی شعله (NGC 2024) | سحابی نشری | کنار ستاره نطاق (کمربند جبار) | بخشی از مجموعه ابر مولکولی جبار، منطقه ستارهزایی. |
| مسیه ۷۸ (M78) | سحابی بازتابی | ۳ درجه شمال شرقی نطاق | سحابی بازتابی از غبار بین ستارهای، اغلب توسط M42 نادیده گرفته میشود. |
| حلقه بارنارد (Sh 2-276) | سحابی نشری | اطراف صورت فلکی جبار | حلقه عظیم مایل به قرمز، بخشی از مجتمع مولکولی جبار، اغلب در تصاویر نجومی قابل مشاهده است. |
| NGC 2169 (خوشه ۳۷) | خوشه باز | نزدیک دست راست جبار | خوشه باز کوچک و زیبا، شبیه به عدد ۳۷، سوژهای محبوب برای ستارهشناسان آماتور. |
مشهورترین سحابی در صورت فلکی جبار قرار دارد و با نام سحابی جبار یا M42 شناخته میشود. این سحابی عظیم از گاز و غبار که در شمشیر جبار واقع شده است، مثل گلی کیهانی بهنظر میرسد و فقط ۱۴۰۰ سال نوری از ما فاصله دارد.
سحابی جبار با قدر ظاهری ۴+ بهاندازهای روشن است که میتوانید آن را با چشم غیرمسلح ببینید. در هسته آن منطقه ستارهزایی وجود دارد که به ذوزنقه معروف است.
درست بالای M42 سحابی مرد دونده یا NGC 1977 قرار دارد. این سحابی که توسط «ویلیام هرشل» کشف شد، شبیه مردی است که دستها و پاهایش در حال حرکت هستند.
این سحابی مشهور که با نامهای برنارد ۳۳ و IC434 نیز شناخته میشود، درست زیر ستاره نطاق، شرقیترین ستاره کمربند جبار، در فاصله تقریبا ۱۵۰۰ سال نوری از ما قرار دارد.
این سحابی تاریک به سر اسب شباهت دارد و از ابرهای تیره غبار و گاز تشکیل شده است. دیدن سحابی سر اسب کمی چالشبرانگیز است، ولی با تلسکوپهای بزرگ زیر آسمان بسیار تاریک با فیلتر هیدروژن بتا بهتر دیده میشود.
سحابی شعله که با نام NGC 2024 نیز شناخته میشود، کنار نطاق، شرقیترین ستاره کمربند جبار قرار دارد. این سحابی بخشی از مجموعه ابر مولکولی جبار است، منطقهای ستارهساز که سحابی سر اسب نیز در آن قرار دارد. سحابی شعله با تلسکوپ در آسمان بسیار تاریک قابلمشاهده است. استفاده از فیلتر UHC باند باریک دید را بهبود میبخشد.
مسیه ۷۸ که با نام NGC 2068 نیز شناخته میشود، سحابی بازتابی از غبار بین ستارهای است که در حدود ۳ درجه شمال شرقی نطاق، شرقیترین ستاره در کمربند جبار قرار دارد.
«پیر مشان» M78 را در سال ۱۷۸۰ کشف کرد. این سحابی در فهرست مسیه نیز گنجانده شده است. رصدگران معمولا مسیه ۷۸ را بهخاطر همسایه آن، M42، نادیده میگیرند. این سحابی با دوربین دوچشمی و تلسکوپ در آسمان تاریک قابلمشاهده است و گفته میشود شبیه دنبالهداری کمنور است.
مشاهده لیست محصولات
تلسکوپمشاهده همه
حلقه بارنارد که بهعنوان Sh 2-276 فهرست شده، سحابی نشری و بخشی از مجتمع مولکولی جبار است.
حلقه مایل به قرمز آن از سینه جبار بهسمت زانوهای او امتداد دارد. اگرچه معمولا نمیتوانید آن را با بصری تشخیص دهید، در تصاویر نجومی با نوردهی طولانی ظاهر میشود. بااینحال برخی از ناظران ادعا میکنند که آن را با چشم غیرمسلح در آسمان بسیار تاریک دیدهاند.
NGC 2169 یا کالیندر ۸۳ خوشه باز کوچکی در نزدیکی خم دست راست جبار است. این خوشه بهدلیل شباهت عجیب به عدد 37، خوشه ۳۷ نیز نامیده میشود.
قدر ظاهری این خوشه ۵.۹ است که یعنی با دوربینهای دوچشمی و تلسکوپ دیده میشود. کالیندر ۸۳ از حدود ۳۰ ستاره تشکیل شده و درخشانترین ستارههای آن ستارگان آبی داغ نوع B هستند. این خوشه یکی از سوژههای محبوب ستارهشناسان آماتور است.
آسمان زمستانی جذاب و زیبا و سرشار از ستارههای درخشان، خوشهها و سحابیها است. اگر از دوربین دوچشمی یا تلسکوپ برای رصد صورت فلکی جبار و کاوش در مناطق کمربند و شمشیر آن استفاده کنید، ناامید نخواهید شد.
هیچ چیز بهتر از لذت بردن از آسمان صاف و شفاف زمستانی با خانواده و دوستان نیست. در صورت امکان، به منطقهای تاریک و روستایی دور از آلودگی نوری بروید تا بهترین رصد را تجربه کنید. اگر بدانید به کجا نگاه کنید، اهداف خارقالعاده زیادی برای رصد وجود دارد.
۱. صورت فلکی جبار را در چه فصلی میتوان مشاهده کرد؟
صورت فلکی جبار (Orion) عمدتاً یک صورت فلکی زمستانی است. در نیمکره شمالی و جنوبی، میتوانید آن را از آذر تا فروردین (دسامبر تا آوریل) در آسمان شب مشاهده کنید.
۲. معروفترین ستارههای صورت فلکی جبار کدامند؟
معروفترین و درخشانترین ستارههای جبار شامل ابطالجوزا (Betelgeuse) که یک ابرغول سرخ است، و رجلالجبار (Rigel) که یک ستاره بسیار درخشان و آبی-سفید است، میشوند. همچنین سه ستارهای که کمربند جبار را تشکیل میدهند (نطاق، نظام، منطقه) نیز بسیار شناخته شدهاند.
۳. سحابی جبار (M42) چیست و چرا اهمیت دارد؟
سحابی جبار (M42) یک سحابی عظیم از گاز و غبار و یکی از مشهورترین سحابیهای آسمان است که در "شمشیر جبار" قرار دارد. اهمیت آن در این است که یک منطقه فعال ستارهزایی است و حتی با چشم غیرمسلح نیز در آسمان تاریک قابل مشاهده است.
۴. ریشه اساطیری صورت فلکی جبار چیست؟
چندین داستان اساطیری درباره جبار (Orion) وجود دارد. یکی از معروفترین آنها به عشق اوریون به الهه شکار آرتمیس اشاره دارد و دیگری درباره لاف زدن او مبنی بر توانایی کشتن هر موجودی است که خشم الهه گایا را برانگیخت و منجر به نیش زدن او توسط یک عقرب شد. به همین دلیل، جبار و صورت فلکی عقرب هرگز همزمان در آسمان دیده نمیشوند.
۵. چگونه میتوانم صورت فلکی جبار را در آسمان پیدا کنم؟
جبار به دلیل ستارههای بسیار درخشانش (به ویژه ابطالجوزا و رجلالجبار) و سه ستاره مشخص کمربندش، به راحتی در آسمان زمستان قابل شناسایی است. میتوانید با استفاده از این ستارهها به عنوان راهنما، ستارههای دیگر و صورتهای فلکی اطراف آن را نیز پیدا کنید.
۶. آیا بارش شهابی با صورت فلکی جبار مرتبط است؟
بله، بارش شهابی جباری (Orionids) در اواسط پاییز (حدود ۲۹ مهر/۲۱ اکتبر) به اوج میرسد و به نظر میرسد شهابها از این صورت فلکی سرچشمه میگیرند. منشأ این بارش شهابی، دنبالهدار هالی است.
