سفر به ژرفای آسمان با دابسونی‌های غول‌پیکر

تلسکوپ‌های بازتابی نیوتنی معمولا با دو استقرار اصلی ارائه می‌شوند، بر پایه‌های استوایی و بر پایه سمت-ارتفاعی دابسونی. تلسکوپ دابسونی، که به ابتکار منجم آماتور و تلسکوپ‌ساز معروف امریکایی جان دابسون حدود 50 سال پیش به جامعه نجوم معرفی شد، اکنون پرطرفدارترین نوع تلسکوپ آماتوری در جهان است. علت آن امکان داشتن تلسکوپی بزرگ برای دیدن اعماق آسمان با هزینه‌ای بسیار کمتر نسبت به تلسکوپ‌های سوار بر پایه‌های استوایی است. بسیاری از کشف‌هایی که منجمان آماتور انجام داده‌اند، مانند پیداکردن دنباله‌دارهای جدید یا کشف ابرنواخترها، با تلسکوپ‌های دابسونی بزرگ انجام شده است. تلسکوپ‌های دابسونی نخستین بار در سال 1384 از سوی موسسه و فروشگاه آسمان شب به جامعه نجوم آماتوری ایران معرفی شد (نجوم، شماره‌ی 150، صفحه‌ی 42) و خیلی زود به ابزار رایج منجمان آماتور ایرانی در شبهای رصدی و رقابت‌های نجومی مانند ماراتن مسیه تبدیل شد.

در این مقاله قصد دارم دو تلسکوپ دابسونی غول‌پیکر با ساختار لوله- باز را به شما معرفی کنم . 16 اینچی (40 سانتی‌متری) کارخانه‌ی مید (MEADE) و مدل 12 اینچی (30 سانتی‌متری) کارخانه‌ی اسکای واچر (WATCHER SKY). دابسونی‌ها برنده مسابقه نسبت اندازه به قیمت اند و تنها راه داشتن چنین تلسکوپهای غول‌پیکری با حداقل هزینه اند. ابتدا از 16 اینچ مید شروع می کنم . قلب این تلسکوپ که همان آینه سهمی 16 اینچی آن است، بسیار با کیفیت ساخته شده است. در تست ستاره ای که انجام دادم، تقریباً عاری از خطاهای رایج اپتیکی بود. مشتری و زحل به راستی که با شکوه دیده می شدند. در کتابهای کلاسیک رصد آسمان معمولاً اشاره شده که نیوتونی‌های با نسبت کانونی کم (معروف به تلسکوپ‌های سریع) مناسب رصد سیارات نیستند، اما در سال‌های اخیر با ساخت نگهدارنده های آینه اصلی با دقتی بسیار بالاتر و همچنین ساخت آینه هایی دقیق تر می توان انتظار تصاویری بسیار با کیفیت حتی در رصد سیارات از نیوتونی‌های با نسبت کانونی پایین داشت. در لحظاتی که شرایط دید بهبود پیدا می کرد رصد مشتری و زحل به راستی هیجان انگیز بود. همچنین این غول 16 اینچی در نشان دادن اجرام اعماق آسمان هم سنگ تمام گذاشت. از داخل شهر آلوده‌ای همانند تهران، باز هم این تلسکوپ می تواند شما را سال‌ها سرگرم و هیجان زده نگه دارد و بدون شک در خارج از شهر می توان به سراغ هزاران جرم اعماق آسمان رفت. با چنین تلسکوپی می‌توان رصد دنباله‌دارها را مدت کوتاهی پس از کشف آنها شروع کرد یا حتی با رصدهای پیگیر در کشف آنها سهیم شد. دیدن یک خوشه‌ی ستاره‌ای کروی با تلسکوپ 16 اینچی تجربه‌ای است که شما را میخکوب می‌کند؛ توده‌ای از هزاران‌هزار نگین درخشان که اوج شکوه کیهان را نمایش می‌دهد.
از اپتیک این غول اپتیکی بسیار راضی بودم. همچنین ساختار مکانیکی آن نیز بسیار عالی بود. حرکت در هر دو محور بسیار نرم و بدون لرزشانجام می شد. کانونی‌کننده یا فوکوسر بسیار نرم و عالی حرکت می کرد. همچنین تلسکوپ در طول شب از حالت هم خطی اپتیکی خارج نشد. البته به دلیل لوله باز بودن این تلسکوپ لازم است که بعد از نصب تلسکوپ از هم خطی اپتیکی آن مطمئن شویم که البته با وجود هم خط کننده‌های لیزری انجام این کار در کمتر از چند دقیقه ممکن است .

بی دلیل نیست که این تلسکوپ چند سال پیش به عنوان یکی از محصولات برگزیده‌ی مجله SKY & TELESCOPE انتخاب شده بود. بدون شک با بودجه ای در حدود سه و نیم میلیون تومان تلسکوپی از این قوی‌تر نمی توان خرید. برای مقایسه قیمت یک تلسکوپ 16 اینچی مید با ساختار اشمیت-کاسگرین و پایه مجهز به ردیاب کامپیوتری، که در رصدخانه‌های آموزشی-دانشگاهی استفاده می‌شود، در ایران حدود 25 میلیون تومان است، یعنی 7 برابر قیمت این تلسکوپ دابسونی! توان جمع‌آوری نور این تلسکوپ حدود 4600 برابر چشم انسان است و در زیر آسمانی با حد قدر 6 می‌توان ستاره‌هایی تا قدر15.5 را دید. این به معنی است که حتی رصد پلوتون نیز از قدر حدود 14 با این تلسکوپ ممکن است. گرچه هنوز با این تلسکوپ زیر آسمان تاریک بیرون شهر رصد نکرده‌ام اما حتی تصور اینکه چه منظره‌ای از خوشه‌ی کهکشان‌های سنبله نشان می‌دهد هیجان‌انگیز است.

تلسکوپ دیگر که به سراغ آن رفتم 12 اینچ لوله باز اسکای‌واچر بود که با قیمت یک میلیون و دویست هزار تومان در مدل کلاسیک و یک میلیون و هفتصدهزار تومان با موتور ردیاب (مدل AutoTrack) از سوی نمایندگی اسکای‌واچر در ایران (موسسه‌ی آسمان شب) ارائه می‌شوند. مدلی را که انتخاب کردم مجهز به موتور ردیاب بود. در ادامه شرح مختصری از تست این تلسکوپ را می‌خوانید. قدرت جمع آوری نور این تلسکوپ حدود 2600 برابر چشم انسان است و با آن در زیر آسمانی با حد قدر 6 می توان ستارگانی کم نور از قدر 14 را دید. اپتیک این تلسکوپ عالی بود. به راستی از آینه ای با این قیمت چنین کیفیت اپتیکی را انتظار نداشتم. بعد از اینکه تلسکوپ به خوبی هم دما شد آینه تلسکوپ با سربلندی از زیر تست ستاره ای بیرون آمد.
سیارات واقعاً دیدنی بودند. ستارگان نقطه ای دیده می شدند و رصد واقعاً لذت بخش بود. البته خطای کما که ماهیت ذاتی تلسکوپهای نیوتونی با نسبت کانونی کم است خود را نشان می‌داد که البته نقص تلسکوپ نبود و در تمام آینه‌های نیوتونی وجود دارد و چندان در رصد نقصی ایجاد نمی‌کند بلکه بیشتر در کار عکاسان نجومی به چشم می‌آید. این مشکل را می‌توان با افزودن قطعه ای اپتیکی به نام COMA CORRECTOR یا تصحیح‌کننده خطای گیسو تقریباً برطرف کرد. فوکوسر بسیار عالی و نرم حرکت می کرد. همچنین حرکت هر دو محور پایه دابسونی بسیار نرم و عالی بود. بعد از تست خود تلسکوپ به سراغ دستگاه ردیاب آن رفتم. در هر دو محور از یک موتور برای ردیابی و یک انکودر برای محاسبه میزان گردش محور استفاده شده است. اگر به این استقرار کنترلر دستی ردیابی را متصل کنید، تلسکوپی با ردیاب خودکار دارید و اگر کنترلر دستی جستجوی خودکار را نصب کنید، تلسکوپ شما قابلیت GOTO پیدا می کند. به همین سادگی. نکته بسیار جالب اینجاست که در هر دو حالت ردیابی خودکار و جستجوی خودکار شما حتی می توانید بطور دستی تلسکوپ را حرکت دهید بدون اینکه تلسکوپ از تنظیم قطبی خارج شود. وجود انکودرها این امکان را میسر می سازند. این تلسکوپ نیز تلسکوپی بسیار ارزشمند است. اپتیک و مکانیک عالی و امکان انتخاب ردیابی خودکار با جستجوی خودکار فقط با تعویض کنترلر دستی لوله تاشوی این تلسکوپ امکان حمل و نقل راحت آن را فراهم می سازد. این دو تلسکوپ غول پیکر آرزوی منجمان آماتور برای داشتن تلسکوپهایی قوی با بودجه ای حداقل را فراهم می سازند. برای افراد یا مراکزی که علاقه‌مند به دیدن این تلسکوپ‌ها پیش از اقدام به خرید آنها هستند، از هر دو مدل 16 اینچی و 12 اینچی معرفی شده در نمایشگاه تلسکوپ‌ موسسه‌ی آسمان شب بازدید کنند.