نویسنده: گَری سِرونیک
مترجم: اویس محمودی
به‌سختی می‌توان ابزاری یافت که همۀ قابلیت‌های دوربین دوچشمی مثل حمل راحت، استفادۀ آسان و میدان دید وسیع از آسمان را داشته باشد.
اغلب مردم گمان می‌کنند تنها با داشتن یک تلسکوپ می‌تواند آسمان را رصد کرد. این در حالی است که حتی با تجربه‌ترین رصدگران هم گاهی از دوچشمی استفاده می‌کنند. دلیل آن هم این است که هرگاه بخواهند به سرعت جرمی را در آسمان تماشا کنند، تنها کافی است این ابزار را رو به آسمان نشانه بگیرند؛ هیچ‌کس نمی‌تواند سریع‌تر از این آسمان را رصد کنید.
جذابیت دیگر دوربین‌های دوچشمی معمولی این است که معمولاً میدان دید وسیع‌تری نسبت به تلسکوپ‌ها دارند. برای چشم‌اندازهای وسیع، این ابزار رقیب ندارد. بسیاری از اجرام سماوی آن‌قدر بزرگ هستند که برای دیدن بهترین منظره از آن‌ها تنها ابزار مفید دوربین دوچشمی است.
مزیت دوربین‌های دوچشمی برای مبتدی‌ها، قیمت کم آن نسبت به تلسکوپ‌هاست. یک دوچشمی خوب به مراتب ارزان‌تر از یک تلسکوپ آماتوری خوب است. همچنین برخلاف تلسکوپ‌ها، که اغلب تصویری وارونه یا آینه‌ای ایجاد می‌کنند، جهت‌گیری تصویر در دوربین‌های دوچشمی مطابق با دنیای واقعی است. این نکته گذار از چشم‌اندازی که با چشم غیرمسلح دیده می‌شود، به چشم‌انداز بزرگ‌شده درون دوچشمی را بسیار آسان می‌کند.
احتمالاً شما از قبل یک دوربین دوچشمی دارید. حتی اگر در ده سال گذشته آن را از کمد خود بیرون نیاورده باشید، و حتی اگر با کیفیت‌ترین اپتیک موجود هم نباشد، باز هم نسبت به چشم غیرمسلح، تعداد اجرام و مناظر بیشتری با آن می‌توانید ببینید. لازم به ذکر است که برخی از انواع دوچشمی‌ها نسبت به دوچشمی‌های دیگر برای رصد آسمان مناسب‌ترند. در زیر به بیان نکاتی می‌پردازیم که با دانستن آن‌ها می‌توان دوچشمی‌های مناسب رصد آسمان را تشخیص داد.
به‌طور کلی ویژگی‌های دوربین‌های دوچشمی را می‌توان تنها با دو عدد توصیف کرد: بزرگنمایی و قطر دو عدسی جلویی دوربین (عدسی‌های شیئی). خوشبختانه تقریباً در تمام دوچشمی‌ها این دو عدد نزدیک چشمی‌ها چاپ شده‌اند.
معمولاً این دو عدد به‌شکل ضرب دو عدد، مثلاً 50×7 یا 40×8، دیده می‌شوند. اولین عدد مشخص‌کنندۀ بزرگنمایی است و نشان می‌دهد دوچشمی اجرام را نسبت به زمانی که با چشم غیرمسلح آن‌ها را رصد می‌کنید، چقدر نزدیک می‌کند. عدد دوم قطر عدسی‌های شیئی است که برحسب میلی‌متر بیان می‌شود. مثلاً بزرگنمایی دوچشمی‌های 50×10، ده برابر است (اجرام ده برابر نزدیک‌تر دیده می‌شوند) و قطر هر کدام از عدسی‌های شیئی این دوچشمی 50 میلی‌متر (حدود 2 اینچ) است.
برای بسیاری از دوچشمی‌ها یک مجموعه اعداد دیگر نیز تعریف می‌شود که بیان‌گر پهنای میدان دید دوچشمی است. ممکن است همانند شکل پایین عبارتی مثل “367ft/1,000yds” (367 فوت تقسیم بر 1000 یارد) را ببینید. آنچه این عبارت بیان می‌کند این است که اگر شما ساختمانی را که در فاصلۀ هزار یاردی (تقریباً 914 متر) از شما قرار دارد را با دوربین نگاه کنید، می‌توانید 367 پا (حدود 112 متر) از ارتفاع و 367 پا از عرض آن را ببینید. ولی هنگامی که می‌خواهیم از دوربین برای رصد آسمان استفاده کنیم که فاصله‌ها از مرتبۀ میلیاردها کیلومتر است، باید این اطلاعات را به اعداد با معنی در این حوزه تبدیل کنیم.
خوشبختانه برای تبدیل کسر به درجه تنها کافی است عدد اول را بر 4/52 تقسیم کنیم. بنابراین دوچشمی مورد نظر ما °7 (حاصل تقسیم 367 بر 4/52) از آسمان را نشان می‌هد. اگر اعداد روی دوربین شما در واحد متریک بیان شده‌اند، کافی است عدد اول را بر 16 تقسیم کنید.
بعضی از سازنده‌های دوربین‌های دوچشمی پهنای میدان دید را برحسب درجه در کنار اعداد دیگر و نزدیک چشمی چاپ می‌کنند. ممکن است این مقدار به‌طور واضح مثل “Field 5.5°” (میدان دید 5/5 درجه) و یا به‌شکل ناآشنا‌تری مثل “FOV 5.5°” نوشته شده باشد. حروف FOV مخفف Field of View به معنای "میدان دید" است.
[box type="note"]درجه اخترشناسان فاصله‌ها را در آسمان به صورت زاویه و برحسب درجه (با علامت °) بیان می‌کنند. مثلاً فاصلۀ زاویه‌ای بین افق تا سرسو (نقطه‌ای در آسمان که دقیقاً بالای سر ناظر قرار دارد) °90 است. پهنای زاویه‌ای مشت، هنگامی که بازوها کاملاً کشیده شده‌اند، حدود °10 است. پهنای قرص ماه تقریباً °5/0 است. [/box]
چه مقدار بزرگنمایی و قطر عدسی برای رصد آسمان مناسب است؟ جواب کوتاه این است: 50×10.
و حالا جواب کامل. در حالت کلی، هر چه عدسی شیئی بزرگ‌تر باشد، نور بیشتری جمع‌آوری می‌کند؛ و مقدار نور جمع‌آوری شده هم بیشترین اهمیت را در رصد آسمان دارد. بنابراین دوربین‌های دوچشمی با قطر عدسی 50 میلی‌متر بهتر از مدل‌های 35 میلی‌متری هستند.
اگر دوچشمی‌های بزرگ‌تر بهتر هستند، پس چرا دوچشمی 70 میلی‌متری یا 100 میلی‌متری مناسب رصد نیستند؟ جواب این است که کار کردن با دوچشمی‌های بزرگ و سنگین خسته‌کننده است و میدان دید کوچکی دارند. سال‌ها رصد آسمان به من (و خیلی از رصدگران دیگر) این نکته را آموخته است که دوچشمی‌های 50 میلی‌متری هم از نظر قابلیت‌های بالقوه و هم از نظر اندازه برای رصدگران مناسب‌ترین نوع هستند.
هنگامی که می‌خواهیم در مورد بزرگنمایی ایده‌آل صحبت کنیم، مسئله تا حدی پیچیده‌تر است. در حالت کلی، درون دوچشمی‌هایی که قدرت بزرگنمایی کمی دارند، بخش بزرگی از آسمان قابل رؤیت است و این به آن معناست که یافتن هدف مورد نظر در آسمان با آن‌ها بسیار راحت‌تر است. با این حال، هر چه بزرگنمایی دوچشمی بیشتر باشد، تصویر واضح‌تر خواهد بود.
[box type="tip"]مقایسۀ دوربین‌های دوچشمی از روی اعداد با استفاده از مقادیر بزرگنمایی و گشودگی دهانۀ عدسی می‌توانید کارایی نسبی دوچشمی‌های مختلف را ارزیابی کنید؛ تنها کافی است این دو عدد را در یکدیگر ضرب کنید. بنابراین میزان کارایی دوچشمی 50 ×10، 500 و میزان کارایی دوچشمی 50×8 تنها 320 است. در این مورد، دوچشمی 50×10 چشم‌انداز بهتری ارائه می‌دهد. این روش محاسبۀ میزان کارایی دوچشمی را نخستین بار "رُوی بیشاپ" در "کتاب راهنمای رصدی انجمن نجوم سلطنتی کانادا" مطرح کرد و تجربیات من با این روش در توافق است. نکتۀ مهم این است که بزرگنمایی و اندازۀ عدسی ارتباط نزدیکی با هم دارند و این‌که بزرگترین دوربین را انتخاب کنیم یا دوربینی را که بیشترین بزرگنمایی را دارد، تضمین کنندۀ کارایی مناسب دوچشمی نیست. [/box]
پس آیا این به آن معناست که دوچشمی‌هایی با بزرگنمایی 15 برابر یا 20 برابر بهتر هستند؟ لزوماً خیر. با افزایش بزرگنمایی، میدان دید کوچک‌تر می‌شود تا جایی که یافتن یک نقطه در آسمان با این دوچشمی‌ها بسیار مشکل می‌شود. همچنین با افزایش بزرگنمایی، ثابت نگاه‌داشتن دوچشمی نیز سخت‌تر می‌شود. با در نظر گرفتن تمام این نکات، به نظر می‌رسد بزرگنمایی 10 برابر مناسب‌ترین مقدار برای دوربین‌های دوچشمی است.
اگر به بخش دوربین‌های دوچشمی یک فروشگاه مراجعه کنید و یا آگهی‌های اینترنتی را مرور کنید، به نام‌های اجزاء مختلف دوچشمی‌ها برخورد خواهید کرد. بسیاری از این‌ها را می‌توان به‌راحتی نادیده گرفت. در این‌جا با تعدادی از جزئیات مهم دوچشمی‌ها آشنا می‌شوید:
سوکت پیچی سه‌پایه. در جلوی دوچشمی یک سوکت پیچی (که اغلب یک کلاهک پلاستیکی روی آن قرار می‌گیرد)، وجود دارد. به کمک این سوکت یک قطعه به شکل حرف L (یک آداپتور) که به یک سه‌پایۀ استاندارد دوربین عکاسی وصل می‌شود، به دوچشمی متصل می‌شود (شکل صفحۀ 79). به این ترتیب می‌توانید به راحتی دوچشمی خود را روی سه‌پایه قرار دهید تا دوربین در هنگام مشاهدۀ آسمان لرزش نداشته باشد.
پیچ اصلی تنظیم فکوس. از دو راه می‌توانید تصویر درون دوچشمی را فکوس کنید: پیچ فکوس اصلی که در مرکز دوچشمی قرار دارد (راه معمول) و پیچ‌های فکوس روی چشمی‌ها که وضوح هر یک از چشمی‌ها را به‌طور جداگانه تنظیم می‌کنند. با چرخاندن پیچ فکوس‌کنندۀ اصلی که یک غلتک استوانه‌ای‌شکل دندانه‌دار است و بین دو چشمی قرار دارد، می‌توانید وضوح هر دو چشمی را به‌طور هم‌زمان تنظیم کنید. این روش سریع و آسان است. با این‌که پیچ‌های فکوس جداگانه از لحاظ مکانیکی ساده‌ترند و به‌طور کلی بزرگ‌ترند، با این حال فکوس کردن چشمی‌ها به‌طور جداگانه خسته‌کننده است. بهتر است از پیچ اصلی تنظیم وضوح استفاده کنید.
پوشش سطحی قطعات اپتیکی. برای اطمینان از این‌که بیشترین مقدار نور از جلوی دوربین دوچشمی به چشم برسد، روی همۀ سطوح اپتیکی باید پوشش‌های ضدبازتاب‌دهندۀ چندلایه وجود داشته باشد. دوچشمی‌هایی وجود دارند که عدسی‌های چشمی و شیئی آن‌ها پوشش‌های تک‌لایه‌ای دارند که کیفیت لازم را ندارند و این در حالی است که بقیۀ سطوح اپتیکی آن‌ها هیچ پوششی ندارند. در حالت کلی، روی بیشتر سطوح دوچشمی‌های گران قیمت، نسبت به دوچشمی‌های ارزان‌قیمت‌تر پوشش‌های بهتری وجود دارد. این به آن معناست که تفاوت بین بهترین و بدترین پوشش‌های سطوح اپتیکی خیلی چشمگیر نیست.
در ادامه به چند نمونه از مواردی که اهمیت چندانی ندارند (یا حداقل معمولاً آن‌قدر اهمیت ندارند که پول اضافی بابت آن‌ها پرداخت شود) اشاره می‌کنیم:
دوچشمی‌های Roof-prism و Porro-prism: دوچشمی‌های با کیفیت به دو شکل طراحی می‌شوند؛ اگر چه نوع roof-prism معمولاً گران‌تر از نوع دیگر است، با این حال هیچ تفاوت بنیادی بین آن‌ها وجود ندارد. همچنین تصویر در دوچشمی‌های نوع roof-prism، که از اپتیک‌هایی با "پوشش فازی" ساخته می‌شوند، نسبتاً کم‌نور و با کنتراست کم است و بهتر است از خرید آن‌ها اجتناب کنید.
منشورهای BK7 و BaK4: این دو نام به دو نوع متفاوت شیشه‌های اپتیکی منشور داخلی دوچشمی اتلاق می‌شود. در حالی که نوع BaK4 نسبتاً کارایی بهتری دارد، با این حال تفاوت چندانی با BK7 ندارد.
بیشترین تقاضا برای دوربین‌های دوچشمی مربوط به نوع نجومی آن می‌شود. هیچ چیز همانند منظره‌ای از ستاره‌ها نمی‌تواند ایرادهای دوچشمی را آشکار کند. دوچشمی‌هایی که برای تماشای پرنده‌ها یا دیگر مناظر روز مناسب هستند، ممکن است برای تماشای آسمان در شب مناسب نباشند.
چگونه می‌توان اپتیک‌های خوب را شناخت؟ بهترین روش این است که پیش از خرید آن‌ها را امتحان کنید. یک ستاره را در مرکز میدان دید قرار دهید (اگر در روز می‌خواهید دوچشمی را امتحان کنید، می‌توانید از بازتاب نور خورشید از یک شیشۀ ساختمان در دوردست به جای ستاره استفاده کنید) و وضوح تصویر را طوری تنظیم کنید که تصویر کاملاً فکوس باشد. سپس ستاره (یا انعکاس نور خورشید) را به‌آرامی به سمت لبۀ میدان دید حرکت دهید. آیا ستاره کاملاً نقطه‌ای و در حالت فکوس باقی می‌ماند؟ یا از فکوس خارج می‌شود؟
تصویر ستاره در لبۀ میدان دید بیشتر دوچشمی‌ها کاملاً واضح نیست. ولی در بهترین دوربین‌های دوچشمی، تصویر در بیشتر نواحی میدان دید وضوح خود را حفظ می‌کند. در دوچشمی‌های نامرغوب، تصویر تنها در نواحی نزدیک به مرکز میدان دید فکوس است (گاهی حتی در مرکز میدان دید نیز تصویر فکوس نیست).
یک‌بار یک دوچشمی بسیار خوب 50×10 را به قیمت حدود 30000 تومان از یک فروشگاه ابزارهای الکترونیکی خریدم. اگر در هنگام خرید دقت کنید، می‌توانید اپتیکی با کیفیت مناسب را با پرداخت هزینه‌ای نه چندان زیاد تهیه کنید. اگر دوربینی بخرید که قیمتش ده برابر بیشتر باشد، چه تفاوتی با اپتیک‌های ارزان دارد د؟ از نظر چشم‌انداز واقعی آسمان، تفاوت به اندازه‌ای نیست که انتظار داریم. درست است که دوچشمی‌های گران‌قیمت‌تر به‌طور کلی قطعات اپتیکی بهتری دارند و نور بیشتری را به چشم منتقل می‌کنند و تصویر واضح‌تری ارائه می‌دهند، اما تفاوت آن‌ها با دوچشمی‌های ارزان‌قیمت‌تر خوب، خیلی زیاد نیست.
در نتیجۀ پرداخت هزینۀ بیشتر، بیشتر از همه کیفیت قطعات مکانیکی افزایش می‌یابد. مقاومت دوچشمی‌های گران قیمت در برابر ضربه‌ها و تکان‌های دائمی بسیار بالاست. مکانیسم فکوس این دوچشمی‌ها هم مطمئن‌تر و دقیق‌تر است.
ثابت نگاه‌داشتن دوچشمی در هنگام مشاهدۀ آسمان، همان اندازه اهمیت دارد که کیفیت بالای اپتیک آن مهم است. اگر دوچشمی ثابت نباشد و دائماً بلرزد، نمی‌توانید تمام نوری که اپتیک دوربین جمع‌آوری می‌کند را ببینید.
دو عامل وجود دارد که در تعیین چگونگی پایداری تصویر درون دوچشمی بیشترین نقش را ایفا می‌کنند: وزن و بزرگنمایی. هر چه دوربین دوچشمی سنگین‌تر باشد، سبب می‌شود ماهیچه‌های دست سخت‌تر کار کنند و در نتیجه دست بیشتر می‌لرزند. و هر چه بزرگنمایی بیشتر باشد، لرزش تصویر بیشتر آشکار می‌شود. در واقع، حتی در هنگام کار با دوچشمی‌های 50×10 نیز باید از تکیه‌گاه‌هایی استفاده کرد. در این‌جا به چند مورد اشاره می‌کنیم:
صندلی. استفاده از صندلی در هنگام رصد، از هر نوعی که باشد، بهتر از زمانی است که در حالت ایستاده رصد می‌کنید. به این ترتیب نه تنها راحت خواهید بود، بلکه در این حالت می‌توانید دوچشمی را بهتر ثابت نگاه دارید. نیمکت‌های تاشو که می‌توان روی آن‌ها دراز کشید، برای این کار بهتر هستند.
سه‌پایۀ دوربین عکاسی. استفاده از سه‌پایۀ دوربین عکاسی تنها یک راه حل موقت است. با این که با استفاده از سه‌پایۀ عکاسی می‌توان دوچشمی را ثابت نگاه داشت، با این حال برای رصد اجرامی که ارتفاع زیادی از افق دارند دچار مشکل خواهید شد و باید گردن خود را به زیر سه‌پایه خم کنید. در این صورت احساس ناراحتی خواهید کرد و نمی‌توانید مدت طولانی به این شکل رصد کنید.
پایۀ ویژۀ دوربین‌های دوچشمی. این ابزار اشکالی که در بالا در مورد سه‌پایۀ دوربین عکاسی ذکر شد را ندارد و با آن می‌توانید تصویری ثابت در میدان دید داشته باشید. با این حال حمل آن مشکل است و قیمت آن نیز گران‌تر از سه‌پایۀ دوربین عکاسی است.
به عقیدۀ من، بهترین نوع دوچشمی‌ها، دوچشمی‌های مجهز به تثبیت‌کنندۀ تصویر (ISBها) هستند. این ابزار از قطعات اپتیکی و الکترونیکی اضافی بهره می‌برد تا حرکت‌های تصویر را تشخیص دهد و سپس آن‌ها را اصلاح کند. زیبایی ISBها این است که بدون داشتن هیچ چرخ‌دندۀ اضافی، مناظر فوق‌العاده یکنواخت و ثابتی ارائه می‌دهند. این ابزار، ماهیت نجومی دوچشمی را تغییر نداده است، یعنی می‌توانید در هر زمانی به‌راحتی آن را بردارید و به بیرون از خانه بروید و با کم‌ترین تجهیزات از آن استفاده کنید.
من سال‌هاست که از انواع مختلف ISBها استفاده می‌کنم. در بین محصول‌های کنونی، ابزار مورد علاقۀ من دوچشمی 42×10 ساخت شرکت Canon است. در این ابزار، اپتیکی با بهترین کیفیت و یک تثبیت‌کنندۀ تصویر با هم ترکیب شده‌اند و به عقیدۀ من بهترین ابزار برای علاقه‌مندان به رصد با دوربین‌های دوچشمی است. با این حال، این ابزار ارزان نیست. حتی در حراجی‌های اینترنتی هم نمی‌توانید این ابزار را با قیمتی کمتر از یک میلیون تومان بخرید.
شرکت Canon برای علاقه‌مندان به رصد با دوربین دوچشمی، اپتیک فوق‌العادۀ 30×10 مجهز به ISB ساخته است که قیمت کمتری دارد. این محصول را می‌توانید با قیمتی حدود 300 هزار تومان تهیه کنید. با این که قطر عدسی‌های شیئی این ابزار کم است، من در عمل پی بردم که میدان دید این ابزار به اندازۀ اپتیک‌های معمولی 50×7 است. با این که این دوچشمی آن‌قدر کوچک و سبک است که بتوان آن را در سفر همراه برد، کارایی آن بسیار بیشتر از آن چیزی است که از دوربین در آن اندازه انتظار می‌رود. در حقیقت من از دوچشمی 30×10 بیشتر از دیگر دوچشمی‌هایم استفاده می‌کنم.
برای لذت بردن از آسمان شب لازم نیست بهترین ابزار رصدی موجود را داشته باشید. دوربین‌های دوچشمی همانند دیگر ابزارها هستند. به خاطر داشته باشید که استفاده از دوچشمی‌ها از هر نوع که باشند، بهتر از تماشای آسمان با چشم غیرمسلح است. فقط باید از خانه بیرون بروید تا بتوانید از آسمان لذت ببرید و در میان زیبایی‌های آسمان و نور ستاره‌ها به جستجو بپردازید. اگر این کار را انجام دهید، خواهید دید که به زیبایی آسمان پرستاره خواهید اندیشید، نه به دوربین دوچشمی‌ای که در دستان‌تان است.
