تاریخچه تقویم

محمد معینی

انسان از زمان ظهورش بر روی زمین با تغییرات دائمی آب وهوایی زمین روبه رو و برای ادامه حیات ناچار به مبارزه بود، لذا با حوادث تلخ و شیرینی که برایش ظهور می کرد مایل بود آنها را بی کم و کاست در خاطر نگه دارد و به عنوان تجربه برای بهبود آینده خود راه مناسبی بیابد، اما گذر ایام که با توالی شب و روز همراه بود به مرور گرد فراموشی برآن خاطرات می پاشید.

با این همه انسان اولیه کوششهای فراوانی برای ثبت حوادث مهم نموده و به دنبال یافتن راه حلی برای شناخت بهتر محیط اطراف خود برآمد و با دقت فراوان ابزارهای ابتدایی برای اندازه گیری زمان ابداع نمود و گردش ماه وخورشید و چرخش افلاک را زیرنظر گرفت و حالتهای مختلف آن را بررسی کرد و بالأخره موفق شد یک دوره کامل (سال) را با واحد شبانه روز و سپس ماه و بعد هفته و فصل را محاسبه و این فرمول را کشف کند : سال= 365 روز= 12 ماه= 4 فصل. البته نباید این نکته را فراموش کرد که پیدایش تمدنهای اولیه در مناطق معتدل بود و چهار فصل مورد نظر قرار گرفت و حال آنکه مناطق قطبی دارای دو فصل می باشند. از فرمول مزبور تقویمی ابداع و آماده ثبت شد، فقط مبدأ، آغاز نیاز بود که ثبت حوادث در جای خود محفوظ باشد.

تاریخ حیات بشری با حوادث مهم فراوانی همراه است، هر قوم و ملتی بر حسب اهمیت آن، آغازی را برای گاهشماری در نظر گرفتند.عموما ً مبدأ تقویمها هبوط آدم، طوفان نوح، هجرت پیامبران مانند موسی (ع) و عیسی (ع) و هجرت پیامبر اسلام (ص) و یا ظهور و سلطنت یک پادشاه در نظر گرفته می شد. حوادث طبیعی نیز گاهی اوقات مدنظر قرار می گرفت: (سیل، زلزله... ) این ابداعات و ابتکارات به نسلهای بعدی منتقل شد و کم وبیش همه اقوام و ملل آن را پذیرفتند و اجرا کردند. به مرور با پیشرفت علوم و فنون هرکدام از ملل متمدنه بر حسب نیازهای خود از تقویم استفاده می کردند که مشهورترین آنها به هفت ملت مهم باستانی مربوط بود، تقویمهای امروزی نیز متأثر ازآنهاست. تقویمهای مشهور عبارتند از: تقویم بابلی، قبطی (مصری)، فارس قدیم (هخامنش، اشکانی، ساسانی)، یونانی (اسکندری، المپیک)، رومی (یولیانی)، مسیحی (گریگوری)، تقویم یهودی، هندی و ترکان (12 حیوانی).

رمز دقیق بودن تقویمهای موجود در تعریف سال نهفته است. برای پی بردن به دقت تقویمهای موجود تعریف اجمالی هر یک، ازسال و ماه لازم می نماید: سال عبارت است از مقیاسی جهت درک زمان که مقدار آن تقریبا ً با مدت حرکت زمین به دور خورشید برابر است.

سال انواع مختلف دارد:

1 . سال حقیقی یا شمسی: عبارت است از دو عبور متوالی حرکت ظاهری خورشید از اعتدال ربیعی که مدت آن برابربا 365 روز5 ساعت و 48 دقیقه و49  ثانیه. دراین سیر ظاهری، خورشید از بروج دوازده گانه عبور می کند. بروج دوازده گانه دارای اسامی عربی¹ و فارسی² است.

2 . سال نجومی: عبارت است از دو عبور متوالی زمین از یک نقطۀ آسمان که مدت آن 365 روز6 ساعت 9 دقیقه 9 ثانیه.

3 . سال انحرافی: عبارت است از دو عبور متوالی زمین از نزدیکترین وضع آن نسبت به خورشید (حضیض) که مدت آن تقریبا ً 365 شبانه روز و کسری است.

4 . سال قمری: عبارت است از گردش یک دور ماه به دور زمین؛ طول این گردش، مساوی ست با دوازده ماه هلالی، مدت آن برابر با 354 شبانه روز شمسی .

5 . سال عرفی: مدت آن تقریبا ً نزدیک به سال شمسی حقیقی است.

 و آن بر دو گونه است: الف: سال عرفی عادی دارای 365 شبانه روز.

                                ب: سال عرفی کبیسه دارای 366 شبانه روز.

6 . سال نوری: عبارت از مقدار مسافتی است که نور با سرعت معادل 300 هزارکیلومتر در ثانیه، طول مدت یک سال طی می کند.

تقویم جلالی ایران

تقویم مزبور حاصل کوشش دانشمندان ایران دوره اسلامی است و در واقع یک گاهشمار ایرانی و اسلامی می باشد؛ علت تدوین آن چنین است که در اواخر دوران ساسانیان کبیسه کردن سال به فراموشی سپرده شد و به همین جهت طی گذشت صدها سال نوروز با اول بهار (ابتدای سال طبیعی) مطابقت نداشت، لذا خواجه نظام الملک درصدد اصلاح آن برآمد و جمعی از منجمین از جمله عمرخیام تقویم فوق را اصلاح کردند و سال به چهار فصول تقسیم و آغاز آن با اول بهار مطابق شد. یعنی سال جلالی همیشه مطابق با سال حقیقی است. این تقویم به اعتراف دانشمدان بین تقویمهای جهان دقیق ترین گاهشماری است که تا کنون بشر تدوین کرده بر خلاف سالهای تقویم مسیحی که هر ده هزار سال قریب سه روز با سال حقیقی اختلاف پیدا می کند.

سالهای کبیسه در تقویم جلالی (تقویم کنونی ایران) ثابت نیست و کبیسه کردن مطابق رصد هرسال صورت می گیرد. معمولا ًهرچهار سال یک بار، و بعد از 28سال 5 سال اجرا می شود. تقویم فعلی ایران بر پایه تقویم جلالی است با مبدأ هجری شمسی، که به موجب قانون مورخ 11فروردین 1304هجری شمسی (1343هجری قمری) برقرار گردید، شش ماه سال هر یک دارای 31 شبانه روز و پنج ماه دیگر 30 شبانه روز واسفند در حال عادی 29شبانه روز و در سالهای کبیسه 30روز است.

تقویم هجری قمری

این تقویم دینی ممالک اسلامی است. مبدأ آن هجرت پیامبر اسلام (ص) از مکه به مدینه است؛ با اینکه واقعه هجرت هشتم ماه ربیع الاول صورت گرفت ولی در زمان خلافت عمر، اول ماه محرم را مبدأ سال هجری قمری قرار دادند که مطابق است با روز جمعه شانزدهم ژانویه 622 میلادی. تاریخ هجری قمری مبتنی بر مدتی است که کره ماه یک بار به دور زمین می گردد. مدت آن تقریبا ً 27 روز8 ساعت جمعا ً 354 یا 355 شبانه روز است. دوازده ماه آن به ترتیب از محرم آغاز و به ذی قعده ختم می شود.³

ایرانیان از زمان باستان علاوه بر ماههای قمری از ماههای شمسی نیز استفاده می کردند. با این فرق که قبل از ظهور اسلام مبدأ گوناگونی داشتند و از سلطنت پادشاهان تقویم خود را آغاز می کردند. در دوران اسلامی مبدأ هجرت پیامبر اسلام مبدأ تاریخ قرار گرفت. و تقویم فعلی جمهوری اسلامی بر مبنای هجری شمسی و هجری قمری است.

گاهشماری 12 حیوانی (ترکی، اویغوری، مغول)⁴

این تقویم در بین ترکان آسیای مرکزی از زمانهای قدیم معمول بوده از زمان ایلخانان مغول در ایران رواج پیدا کرد. علت رواجش این بود که در دوران اسلامی تقویم سرزمینهای اسلامی هجری شمسی بوده، لذا جمع آوری مالیات گاهی اوقات قبل از برداشت محصول انجام می شد به خصوص اینکه زارعان از این نکته شکایت می کردند که آنها در یک سال دوبار مالیات می دهند.  به دستور غازان دستور تنظیم یک تقویم مناسب مالیاتی صادر شد. اگر چه مبدأ آن هجرت پیامبر اسلام (ص) بود وقتی محاسبه سال براساس گردش انتقالی خورشید محاسبه می شد براساس یک دوره دوازده ساله تنظیم شد. این تقویم با نوع چینی و مغولی آن فرق دارد، در واقع می توان آن را تقویم دوازده حیوانی ایرانی نامید چرا که آغاز آن روز اول (نوروز) جلالی و پایان سال همان پایان سال جلالی است یعنی کاملا ًمطابق با تقویم جلالی است. هرسال به ترتیب به نام یکی ازحیوانات دوازده گانه نامیده می شود.

تقویم رومی

مبدأ آن احداث شهر روم سال 736 ق.م و آغاز سال، 25 مارس است. در این تقویم سال 304 شبانه روز (10 ماه) تقسیم، یعنی دو ماه نادیده گرفته می شد.⁵ این اختلاف در زمان یولیوس قیصر روم 26 ق.م به سه ماه رسید. در همین زمان تقویم شمسی مصری(قبطی) جایگزین تقویم قبلی شده و سال برابر 365 روز 6 ساعت محاسبه شد. بعد از گذشت 1600 سال (زمان پاپ گریگوری) اختلاف آن که نزدیک به 10 روز می شد، نیاز به اصلاح داشت. (یعنی هر سال حدود 12 دقیقه اضافه داشت) با این نوع محاسبه هر سال مقدار 11 دقیقه و 11 ثانیه به طول آنها اضافه شده و در طول 1600 سال آن مقدار اضافه اختلافش به 10 روز رسید. اسامی ماههای رومی از کانون ثانی معادل ژانویه میلادی شروع می شود. ⁶

تقویم گریگوری

چون مدت سال مداری 365 روز 5 ساعت 48 دقیقه و49 ثانیه است در تقویم قیصری (یونانی) 365 روز 6 ساعت حساب می شد در هر سال 11 دقیقه بیشتر محاسبه نمی شد. این مقدار بعد از چهار سال حدود سه روز و در سال 1582 میلادی به 10 روز بالغ شده و اشکالاتی درمراسم دینی مسیحیان به وجود آورد. پاپ گریگوری سیزدهم برای از بین بردن این اختلاف فرمان داد روز پنجم اکتبر سال 1582 میلادی را پانزدهمین روز ماه مذکور حساب کنند¹و برای اصلاح تقویم قیصری مقرر گردید در هر چهارصد سال سه کبیسه را حذف کنند.

اسامی ماهها در تقویم گریگوری اقتباس از اسامی تقویم یونانی می باشد با این اختلاف که در تقویم قیصری (یونانی) که آن را سبک قدیم می خوانند آغاز سال 25 مارس و در تقویم گریگوری که به سبک جدید معروف می باشد اول سال اول ژانویه است.

اصلاح گریگوری را اکثر کشورهای پیرو کاتولیک بلافاصله پذیرفتند. انگلستان و مستعمرات آن نیز در 1752 و در روسیه از سال 1918مورد قبول واقع شد. اسامی ماهها با جزئی اختلاف همان یونانی با تطبیق ماههای هجری شمسی به شرح زیر است :

ژانویه دارای 31 روز مطابق با 11 دیماه

فوریه دارای 28 روز یا 29 شبانه روز مطابق 12 بهمن

مارس دارای 31 شبانه روز مطابق با 10 اسفند

اوریل دارای 30 شبانه روز مطابق با 12 فروردین

مه دارای 31 شبانه روز مطابق 11 اردی بهشت

ژوئن دارای 30 شبانه روز مطابق 11 خرداد

ژوئیه دارای 31 شبانه روز مطابق 10 تیر

اوت دارای 31 شبانه روز مطابق 10 مرداد

سپتامبر دارای 30 شبانه روز مطابق 10 شهریور

اکتبر دارای 31 شبانه روز مطابق 9 مهر

نوامبر دارای 30 شبانه روز مطابق 10 آبان

دسامبر دارای 31 شبانه روز مطابق 10 آذر