مشتری بزرگترین سیاره منظومه شمسی و پنجمین سیاره از خورشید است. این غول گازی معمایی طوفانی است که بین ابرهای رنگارنگ قرار دارد. مشتری که به پادشاه سیاره‌ها معروف است با نام‌های «برجیس»، «هرمزد» یا «ژوپیتر» نیز شناخته می‌شود. برای آشنایی کامل با این سیاره مهم در منظومه شمسی تا پایان این مقاله با ما همراه باشید.
سیاره مشتری در فرهنگ‌ها و دوران‌های مختلف نام‌های متفاوتی داشته است. در روم باستان به آن ژوپیتر (Jupiter) می‌گفتند، که خدای خدایان و حاکم آسمان بود. در ایران باستان، این سیاره به نام هرمزد شناخته می‌شد و جایگاهی ویژه در تقویم نجومی و اساطیر داشت.
در نجوم اسلامی نیز مشتری جایگاه مهمی داشته است و گاهی با ویژگی‌های طالع‌بینی و رصدی مورد توجه قرار می‌گرفت. دلیل انتخاب نام‌های مختلف، درخشش و بزرگی فوق‌العاده این سیاره در آسمان شب است.
اسطوره‌شناسی مشتری نه تنها نشان‌دهنده اهمیت آن در فرهنگ‌هاست، بلکه درک بهتری از جایگاه تاریخی و فرهنگی سیاره‌ها به ما می‌دهد و نشان می‌دهد چرا بشر همیشه به دنبال کشف اسرار این غول گازی بوده است.
برجیس در سال ۱۶۱۰ توسط گالیله کشف شد. گالیله برجیس را همراه چهار قمر بزرگ آن یعنی آیو، اروپا، گانیمد و کالیستو کشف کرد و انقلابی در دید ما به جهان و جایگاهی که در آن داریم، به وجود آورد. این اولین باری بود که اجرام آسمانی در حال چرخش دور جسمی غیر از زمین دیده شدند و تاییدی بر دیدگاه کوپرنیک بود که زمین مرکز جهان نیست.
جرم مشتری بیش از دو برابر سیاره‌های دیگر است و حجم عظیم آن بیش از ۱۳۰۰ زمین را در خود جا می‌دهد. اگر ژوپیتر اندازه یک توپ بسکتبال باشد، زمین اندازه یک انگور است. ژوپیتر احتمالا اولین سیاره‌ای بود که در منظومه شمسی شکل گرفت. منشا این سیاره گازهای باقی‌مانده از شکل‌گیری خورشید است.
به طور متوسط، هرمزد حدود ۴۸۳،۶۸۲،۸۱۰ مایل (۷۷۸،۴۱۲،۰۲۰ کیلومتر) از خورشید فاصله دارد که ۵.۲۰۳ برابر فاصله متوسط زمین از خورشید است. هرمزد در نزدیک‌ترین نقطه به خورشید ۴۶۰،۲۷۶،۱۰۰ مایل (۷۴۰،۷۴۲،۶۰۰ کیلومتر) از آن فاصله دارد. همچنین، دورترین فاصله آن از خورشید به ۵۰۷،۰۸۹،۵۰۰ مایل (۸۱۶،۰۸۱،۴۰۰ کیلومتر) می‌رسد.
مشتری طول یک سال خود را تقریباً در ۱۲ سال زمینی کامل می‌کند، بنابراین هر گردش آن به دور خورشید بسیار طولانی‌تر از زمین است. اما جالب‌ترین ویژگی، سرعت چرخش فوق‌العاده سریع آن است: یک شبانه‌روز مشتری حدود ۱۰ ساعت طول می‌کشد که سریع‌ترین چرخش میان سیارات منظومه شمسی است.
این چرخش سریع موجب ایجاد کمربندهای ابری گسترده و نواری شکل در جو مشتری شده و همچنین میدان مغناطیسی عظیم آن را تقویت می‌کند. این ویژگی‌ها باعث می‌شوند گردش هوا و حرکت طوفان‌ها در جو مشتری بسیار شدید و پیچیده باشد.
| برای اطلاع از مقاله خورشیدگرفتگی چیست؟ روی لینک کلیک کنید. |
ژوپیتر یک سیاره غول‌پیکر گازی است و سطح جامد واقعی ندارد. به همین دلیل، فضاپیماها نمی‌توانند روی این سیاره فرود آیند. همچنین به دلیل فشارهای خردکننده و دماهای شدیدی که فضاپیما تجربه می‌کند، قادر نخواهد بود بدون صدمه دیدن به پرواز در آید.
این سیاره بیشتر شبیه یک سیاره سیال است که هرچقدر بیشتر در عمق آن فرو برویم، متراکم‌تر و داغ‌تر می‌شود. فشار در بالای ابرهای رنگارنگ مشتری بی شباهت به فشارهای موجود در جو زمین نیست ولی هرچقدر پایین‌تر برویم، به شدت افزایش می‌یابد.
در واقع، هیدروژنی که گاز غالب ژوپیتر است، به حدی فشرده می‌شود که به شکل هیدروژن فلزی خاصی در‌می‌آید. بنابراین می‌توان ژوپیتر را اقیانوسی بی انتها از مواد عجیب و غریب در نظر گرفت.
لکه قرمز بزرگ مشهور برجیس یک گرداب چرخان و از نظر فنی یک واچرخه است، زیرا در جهت خلاف جهت عقربه‌های ساعت در نیمکره جنوبی مشتری می‌چرخد. این گرداب به اندازه‌ای بزرگ است که می‌تواند زمین را دو بار ببلعد. بادهایی که در اطراف لبه‌های این گرداب می‌وزند، هوای آرام داخل آن را از هوای متلاطم و طوفانی بیرون جدا نگه می‌دارند.
هوای آرام داخل گرداب توسط نور فرابنفش خورشید داغ می‌شود و مواد شیمیایی و مه‌هایی را ایجاد می‌کند که به خوبی نور آبی را جذب می‌کنند. در نتیجه فقط نور قرمز را باقی می‌ماند و به سمت ناظر منعکس می‌شود. لکه قرمز بزرگ حداقل از دوران ویکتوریایی، یعنی تقریبا دو قرن پیش وجود داشته، ولی به طور پیوسته در امتداد شرق به غرب کوچک‌تر شده است.
فضاپیمای وویجر ۱ ناسا در سال ۱۹۷۹ سه حلقه ضعیف برجیس را در اطراف استوای این سیاره کشف کرد. حلقه‌های مشتری بسیار ضعیف‌تر از حلقه‌های رنگارنگ و درشت زحل هستند و از جریان‌های پیوسته ذره‌های غبار ساطع‌شده توسط بعضی از قمرهای سیاره تشکیل شده‌اند.
هرمزد ۷۹ قمر شگفت‌انگیز دارد. چهار قمر بزرگ مشتری به نام‌های آیو، اروپا، گانیمد و کالیستو توسط گالیله کشف شده‌اند و به همین دلیل به آن‌ها قمرهای گالیله نیز می‌گویند. گانیمد بزرگترین قمر منظومه شمسی محسوب می‌شود و از پلوتون و عطارد بزرگ‌تر است. همچنین، تنها قمر شناخته‌شده است که میدان مغناطیسی خاص خود را دارد.
مشتری دارای ۷۹ قمر شناخته شده است، که چهار قمر بزرگ آن قمرهای گالیله‌ای نام دارند:
آیو: فعال‌ترین جرم آتشفشانی در منظومه شمسی، با جریان‌های مذاب و دهانه‌های فعال.
اروپا: دارای اقیانوس زیرسطحی احتمالی، محیط مناسب برای حیات میکروبی.
گانیمد: بزرگترین قمر منظومه شمسی، حتی از عطارد بزرگ‌تر، دارای میدان مغناطیسی مختص به خود.
کالیستو: سطحی پوشیده از دهانه‌های برخوردی، احتمال وجود اقیانوس زیرسطحی.
قمرهای کوچک‌تر نیز تنوع زیادی دارند و برخی تنها با فضاپیما قابل رصد هستند.
ژوپیتر و سایر سیاره‌های غول‌پیکر از مواد مشابه خورشید ولی با کمی تغییر در اجزای اصلی به جز هیدروژن و هلیوم تشکیل شده‌اند. بنابراین اگر مواد کافی هنگام شکل‌گیری داشتند، می‌توانستند همجوشی هسته‌ای هیدروژن خود را برای تشکیل هلیوم شعله‌ور کنند و در نتیجه به ستاره تبدیل شوند. به گفته ناسا اگر ژوپیتر در طول توسعه خود حدود ۸۰ برابر جرم داشت، می‌توانست به یک ستاره تبدیل شود.
جو مشتری شبیه جو خورشید است و بیشتر از هیدروژن و هلیوم تشکیل شده است. هسته نیمه حل‌شده آن نیز درون یک لایه غنی از هلیوم از هیدروژن فلزی سیال قرار دارد. نوارهای رنگارنگ تاریک و روشنی که هرمزد را احاطه کرده‌اند، توسط بادهای شدید شرق به غرب در جو بالای سیاره ایجاد می‌شوند که بیش از ۳۳۵ مایل در ساعت (۵۳۹ کیلومتر در ساعت) سرعت دارند.
ابرهای سفید در مناطق روشن از کریستال‌های آمونیاک منجمد تشکیل شده‌اند، در حالی که ابرهای تیره‌تر متشکل از سایر مواد شیمیایی هستند که در کمربندهای تاریک وجود دارند. ابرهای آبی در عمیق‌ترین سطوح قابل مشاهده قرار دارند. در داخل جو آسمان ممکن است پر از باران الماس باشد و در اعماق جو، هسته متراکمی از یک ترکیب ناشناخته پنهان است.
مشتری دارای قوی‌ترین میدان مغناطیسی در میان سیارات منظومه شمسی است، حدود ۱۴ برابر میدان مغناطیسی زمین. این میدان باعث تشکیل کمربندهای تشعشعی قدرتمند می‌شود که جریان ذرات باردار را در اطراف سیاره نگه می‌دارند.
شفق‌های قطبی مشتری، مشابه شفق‌های زمین، اما بسیار بزرگ‌تر و پرنورتر هستند. تصاویر گرفته شده توسط فضاپیماها مثل هابل و جونو نشان می‌دهند که شفق‌های مشتری از ترکیب ذرات خورشیدی و میدان مغناطیسی سیاره ایجاد می‌شوند و رنگ‌های سبز، آبی و قرمز در آن‌ها دیده می‌شود.
| برای اطلاع از مقاله اورانوس هر چیزی که باید در مورد سردترین سیاره منظومه شمسی بدانید روی لینک کلیک کنید. |
برجیس به عنوان پرجرم‌ترین جرم منظومه شمسی پس از خورشید، با گرانش بی‌حد خود در شکل‌گیری سرنوشت ما در فضا نقش داشته است. بر اساس تحقیق‌ها، گرانش مشتری مسئول فاصله گرفتن نپتون و اورانوس همراه تعداد زیادی از اجرام کوچک‌تر مانند سیارک‌ها از خورشید است. همچنین مشتری و دیگر غول‌های گازی، مسئول آخرین بمباران سنگین بودند. یعنی دوره‌ای که زمین جوان و سیاره‌های نزدیک آن با واریزه‌ها رگبار می‌شدند.
گرانش عظیم مشتری باعث انحراف بسیاری از دنباله‌دارها و سیارک‌ها می‌شود و به نوعی مانند یک سپر محافظ زمین عمل می‌کند. نمونه بارز این اثر، برخورد دنباله‌دار شومیکر-لوی ۹ در سال ۱۹۹۴ است که مشتری آن را جذب کرد و از زمین دور ساخت.
بدون حضور مشتری، برخوردهای اجرام کوچک با زمین بسیار بیشتر و خطرناک‌تر می‌بود. این ویژگی، مشتری را به یک سیاره کلیدی در پایداری شرایط زندگی روی زمین تبدیل می‌کند.
هر چقدر در جو مشتری فرو برویم، گرم‌تر می‌شود. دمای جو ژوپیتر در ارتفاعی که فشار اتمسفر حدود ۱۰ برابر بیشتر از زمین است به دمای اتاق یا ۷۰ درجه فارنهایت (۲۱ درجه سانتیگراد) می‌رسد. دانشمندان معتقدند که اگر هر شکلی از حیات در مشتری وجود داشته باشد، باید در این سطح باشد. مطالعه‌ای در سال ۲۰۲۱ نیز نشان داد که از لحاظ نظری آب کافی برای پشتیبانی از زندگی در مشتری وجود دارد. با این حال، محققان شواهدی مبنی بر وجود حیات در مشتری پیدا نکرده‌اند.
قمرهای مشتری داستان متفاوتی دارند. مثلا اروپا ممکن است میزبان اقیانوسی پنهان باشد که در برابر تشعشع‌ها محافظت می‌شود و حاوی حیات دریایی باشد. فضاپیما جونو ناسا در سال ۲۰۱۶ به مشتری رسید و تا به امروز در حال ارسال تصاویر زیبا از این غول گازی است.
مشتری از دیرباز مورد علاقه ستاره‌شناسان و فضانوردان بوده و مأموریت‌های متعددی برای بررسی آن انجام شده است:
پایونیر ۱۰ و ۱۱ (دهه ۱۹۷۰): اولین ملاقات نزدیک با مشتری و ثبت داده‌های اولیه از جو و میدان مغناطیسی.
وویجر ۱ و ۲: تصاویر دقیق‌تر و کشف حلقه‌های مشتری و چندین قمر کوچک‌تر.
گالیله: اولین مدارگرد اختصاصی مشتری، بررسی طولانی‌مدت میدان مغناطیسی و قمرها.
جونو (۲۰۱۶ تاکنون): بررسی میدان مغناطیسی، ساختار داخلی، قطب‌ها و اتمسفر عمیق مشتری.
مأموریت آینده JUICE (ESA): بررسی قمرهای یخی و امکان وجود حیات زیرسطحی در آن‌ها.
این کاوش‌ها اطلاعات بی‌نظیری درباره ساختار و فعالیت‌های مشتری ارائه کرده‌اند و همچنان ادامه دارند.
نتیجه گیری
پس نتیجه میگریم که تحقیقات و بررسی ها در رابطه با این غول گازی هنوز ادامه دارد و شاید در آینده ای نه چندان دور اطلاعات جدیدتری به دست ستاره شناسان برسد. دانشمندان علاوه بر پرتاب ماموریت های جدید بوسیله تلسکوپ هم آسمان شب را رصد می کنند تا از اتفاقات و عجایب شگفت انگیز فضا دور نباشند.
تلسکوپ می تواند اطلاعات جالبی را از فضا در اختیار رصد کنندگان قرار دهد. مردم عادی نیز می توانند با خرید تلسکوپ از این اتفاقات و عجایب دیدن کنند و از تماشای آن لذت ببرند. اگر علاقمند به علم ستاره شناسی و نجوم هستید می توانید با خرید تلسکوپ از سایت موسسه طبیعت آسمان شب به رویاهای خود جامعه عمل بپوشانید.
۱. مشتری چند قمر دارد؟
۷۹ قمر شناخته شده، از جمله چهار قمر گالیله‌ای.
۲. آیا می‌توان روی مشتری ایستاد؟
خیر، مشتری سیاره‌ای گازی است و سطح جامدی ندارد. فشار و دما در جو آن بسیار زیاد است.
۳. چرا به مشتری ستاره شکست‌خورده می‌گویند؟
چون اگر جرم آن ۸۰ برابر می‌شد، می‌توانست همجوشی هسته‌ای آغاز کند و به ستاره تبدیل شود.
۴. آیا لکه قرمز بزرگ در حال ناپدید شدن است؟
این لکه کوچک‌تر شده اما هنوز وجود دارد و ادامه تغییرات آن توسط فضاپیماها رصد می‌شود.
۵. دمای مشتری چقدر است؟
در جو بالا دما می‌تواند منفی ۱۴۰ درجه سانتیگراد باشد و در اعماق، به هزاران درجه می‌رسد.
۶. آیا با تلسکوپ خانگی می‌توان مشتری و قمرهایش را دید؟
بله، چهار قمر گالیله‌ای با تلسکوپ کوچک یا حتی دوربین دوچشمی دیده می‌شوند.
۷. مشتری چه زمانی کشف شد؟
در سال ۱۶۱۰ توسط گالیله، همراه با چهار قمر بزرگش.
۸. آیا مشتری حلقه دارد؟
بله، سه حلقه ضعیف اطراف استوای آن وجود دارد.
۹. مشتری چه موادی دارد؟
بیشتر از هیدروژن و هلیوم تشکیل شده است و بخش داخلی آن سیالی متراکم است.
۱۰. طول یک سال مشتری چقدر است؟
حدود ۱۲ سال زمینی.
۱۱. طول یک روز مشتری چقدر است؟
تقریباً ۱۰ ساعت، سریع‌ترین چرخش میان سیارات.
۱۲. شفق‌های قطبی مشتری چگونه هستند؟
بسیار بزرگ و پرنور، ایجاد شده توسط ذرات باردار و میدان مغناطیسی، تصاویر جذاب توسط جونو ثبت شده‌اند.
