اپسیلون ارابه‌ران (Epsilon Aurigae)، که گاهی با نام غیررسمی معز (در انگلیسی Almaaz) به معنی بز نر نیز شناخته می‌شود، یکی از اسرارآمیزترین ستارگان آسمان شب است؛ این جرم در واقع ستاره ابرغولی است که همدمی پنهان‌شده در غبار آن را همراهی می‌کند.
پس از شکل‌گیری سیارات، اغلب حلقه‌ای از بقایا به نام قرص واریزه (Debris Disk) به دور ستاره مادر باقی می‌ماند. این ساختارها مجموعه‌هایی وسیع اما با سازماندهی اندک هستند که از غبار و سیارک‌های به‌جامانده از پیش‌سیاره‌های متلاشی‌شده تشکیل شده‌اند.
نمونه‌های معروفی از این پدیده در کهکشان ما وجود دارد. ستاره درخشان نَسر واقع (Vega) به دلیل میزبانی قرص واریزه عظیمی، شهرت زیادی دارد. منظومه شمسی ما نیز دو میدان واریزه مشخص دارد: کمربند اصلی سیارک‌ها که بین مدارهای مریخ و مشتری قرار گرفته و کمربند کویپر که در ورای مدار نپتون گسترده شده است.
با این حال، از نظر عظمت و شگفتی، کمتر ساختاری با قرص واریزه‌ای که به دور ستاره همدمِ اپسیلون ارابه‌ران می‌چرخد، قابل مقایسه است. این قرص غبارآلود که پیش‌تر به آن اشاره شد، به قدری وسیع و متراکم است که می‌تواند نور ستاره ابرغول این منظومه را برای مدت دو سال تقریباً به طور کامل مسدود کند و آن را به یکی از تاثیرگذارترین و اسرارآمیزترین پدیده‌های شناخته‌شده در میان ستارگان متغیر تبدیل کرده است.
بیشتر بخوانید: راهنمای رصد ماه
اپسیلون ارابه‌ران، که با نام غیررسمی معز نیز شناخته می‌شود، ستاره «دوتایی گرفتی» است. در این نوع منظومه‌های دوتایی، یک ستاره به طور دوره‌ای از مقابل همدم خود عبور کرده و موجب کاهش موقتی درخشندگی کل سامانه از دید ناظر زمینی می‌شود. شناخته‌شده‌ترین نمونه از این ستارگان، راس الغول (Algol) است که درخشندگی آن هر سه روز یک‌بار به شکل قابل پیش‌بینی کم می‌شود.
اما داستان اپسیلون ارابه‌ران مقیاسی کاملاً متفاوت دارد. این سامانه از یک ستاره ابرغول تکامل‌یافته (بسیار بزرگ اما کم‌چگال) و یک همدم کوچک‌تر اما سنگین‌تر از رده B تشکیل شده که در مداری بسیار وسیع به دور یکدیگر می‌چرخند. این فاصله زیاد باعث شده است که دوره تناوب مداری و در نتیجه فاصله بین هر گرفت، ۲۷ سال باشد. با این حال، خودِ گرفت رویدادی فوق‌العاده تماشایی است که تکمیل شدن آن بیش از ۷۰۰ روز به طول می‌انجامد.
برای دهه‌ها، ماهیت کاهش نور اپسیلون ارابه‌ران (معز) اخترشناسان را شگفت‌زده کرده بود. توضیح یک گرفتگی که نزدیک به دو سال به طول می‌انجامد، چالشی بزرگ بود. نظریه غالب این بود که عامل اصلی این پدیده، خود ستاره همدم نیست، بلکه یک میدان عظیم سنگ و غبار است که به دور آن ستاره ثانویه می‌چرخد و جلوی نور ابرغول را می‌گیرد.
فرصت طلایی برای آزمودن این نظریه، طی گرفتگی بزرگ سال‌های ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۱ فراهم آمد. در این رویداد، دانشمندان با استفاده از آرایه تلسکوپی چارا (CHARA)، که تداخل‌سنجی بسیار قدرتمند است، توانستند برای نخستین بار تصویری مستقیم از ساختار تاریکی که از مقابل ستاره اصلی عبور می‌کرد، ثبت کنند؛ موفقیتی که تا گرفت بعدی در سال ۲۰۳۶ تکرار نخواهد شد.
نتایج این رصدها شگفت‌انگیز بود. یکی از مطالعات، قطر این ابر غبار را ۷.۶ واحد نجومی (حدود ۷.۶ برابر فاصله زمین تا خورشید) و ضخامت آن را حدود سه‌چهارم واحد نجومی تخمین زده شد. این ابعاد، تاییدی بر وجود قرص واریزه واقعاً باشکوه و عظیم بود که راز این منظومه را پس از سال‌ها فاش کرد.
یکی از نتایج شگفت‌انگیز مطالعات اخیر، تخمین پایین‌تر از حد انتظار برای جرم ستارگان این منظومه بود. بر اساس این داده‌ها، جرم ستاره ابرغول تنها حدود دو برابر جرم خورشید و جرم ستاره همدم آن، نزدیک به شش برابر جرم خورشید برآورد شد. این یافته‌ها معمایی ایجاد کرد، زیرا طبق مدل‌های استاندارد تکامل ستاره‌ای، ستاره‌ای با جرم تنها دو برابر خورشید، قاعدتاً نباید به مرحله ابرغولی رسیده باشد.
با این حال، این اعداد همچنان قطعی نیستند. مطالعات بعدی و تحلیل‌های متفاوت نشان داده‌اند که به دلیل پیچیدگی‌های منظومه، از جمله فاصله نامشخص و احتمال انتقال جرم بین دو ستاره در گذشته، تعیین دقیق جرم آن‌ها بسیار دشوار است. بنابراین، مقادیر دقیق جرم ستارگان اپسیلون ارابه‌ران همچنان یکی از موضوعات مورد بحث و پژوهش در میان اخترشناسان است.
اپسیلون ارابه‌ران (معز) درخشان‌ترین ستاره در مثلثی کوچک است که به عنوان صورتواره «بزغاله‌گان» (The Kids) شناخته می‌شود. این بزغاله‌گان فرزندان ستاره درخشان و نزدیک، عَیوق (Capella)، هستند که در اساطیر نقش «بز ماده» را دارد. این ارتباط، یک معمای جالب در نام‌گذاری ایجاد می‌کند: نام اصلی اپسیلون ارابه‌ران، «معز» (Almaaz)، در زبان عربی به معنای «بز نر» است. این هم‌نشینی ما را کنجکاو می‌کند: آیا بز نر پدر بزغاله‌هاست یا خود یکی از آن فرزندان است؟ این ابهام بخشی از جذابیت اساطیری این ستارگان است.
بیشتر بخوانید: ماه فریبکار؛ بررسی علمی توهم بزرگنمایی ماه
ارابه‌ران یونانی و ترکیب اساطیر
به طور کلی، صورت فلکی ارابه‌ران (Auriga) نمایانگر اریکتونیوس، پادشاه افسانه‌ای یونان است که گفته می‌شود ارابه چهار اسبه را اختراع کرد. با این حال، داستانهای مربوط به بز، به خصوص برای ستاره عیوق، قدمتی حتی بیشتر از این اسطوره یونانی دارد. در نتیجه، تفاسیر هنری و نقشه‌های آسمان اغلب این دو ایده را به شکلی عجیب در هم آمیخته‌اند. در این تصاویر، ارابه‌ران در حالی به تصویر کشیده می‌شود که در یک دست افسار ارابه را گرفته و در دست دیگر، بز ماده (عیوق) و بزغاله‌هایش را حمل می‌کند.
اسطوره چینی: پنج ارابه و ستون‌ها
در نجوم چین باستان نیز این ناحیه از آسمان به ارابه‌ها مرتبط بوده است. اخترشناسان چینی درخشان‌ترین ستارگان این منطقه را برای تشکیل صورتواره «پنج ارابه» (Wǔ Chē) به کار بردند. در این تفسیر، اپسیلون ارابه‌ران و ستارگان همسایه آن، یعنی «بزغاله‌گان»، نقش دیگری داشتند و به عنوان «ستون‌ها» (Zhù) شناخته می‌شدند؛ مکانی که اسب‌های ارابه‌ها در مواقع عدم استفاده به آن بسته می‌شدند.
یافتن این ستاره کار آسانی است، زیرا در صورت فلکی ارابه‌ران (Auriga) و در بخشی از آسمان شمالی قرار دارد که میزبان ستارگان شاخص فراوانی است. ساده‌ترین راه، استفاده از ستاره درخشان عَیوق (Capella) به عنوان راهنماست که در همسایگی اپسیلون ارابه‌ران می‌درخشد.
اگر در تشخیص عیوق شک دارید، از صورتواره معروف ملاقه بزرگ کمک بگیرید. دو ستاره‌ای که لبه بالایی کاسه دب اکبر را تشکیل می‌دهند، یعنی دُبّه و مَغرِز، را پیدا کنید. خطی فرضی از مَغرِز به دُبّه رسم کرده و آن را ادامه دهید؛ این خط شما را به سمت ستاره درخشان عیوق هدایت می‌کند. پس از یافتن عیوق، ستاره درخشان کناری آن که رأس مثلث کوچک معروف به «بزغاله‌گان» است، همان اپسیلون ارابه‌ران (معز) خواهد بود.
برای دریافت مشاوره رایگان از مؤسسه طبیعت آسمان شب با شماره 02122215902 تماس حاصل فرمائید.
اپسیلون ارابه‌ران برای تمام عرض‌های جغرافیایی ایران ستاره دور قطبی نیست و برای ناظران جنوبی‌تر، برای مدتی به زیر افق می‌رود. با این حال، به دلیل موقعیت شمالی آن در کره آسمان، در بیشتر شب‌های سال قابل مشاهده است (برخلاف صور فلکی منطقةالبروجی که برای ماه‌ها در نور روز پنهان می‌شوند).
و اگر علاقه‌مند به دیدن یکی از تماشایی‌ترین رویدادهای نجومی هستید، صبورانه تا سال ۲۰۳۶ منتظر بمانید. در آن زمان میتوانید شاهد کاهش نور اپسیلون ارابه‌ران باشید، هنگامی که قرص غبارآلود ستاره همدم، بار دیگر نور آن را مسدود می‌کند.
حتماً. بر اساس متنی که ارائه دادید، در اینجا ۵ سوال متداول به همراه پاسخ‌های دقیق و برگرفته از مقاله آورده شده است:
۱. ستاره اپسیلون ارابه‌ران (معز) چیست و چرا اینقدر اسرارآمیز است؟
اپسیلون ارابه‌ران یک «ستاره دوتایی گرفتی» است. این منظومه از یک ستاره ابرغول بسیار بزرگ و یک ستاره همدم کوچک‌تر تشکیل شده است. دلیل اصلی اسرارآمیز بودن آن، گرفتگی بسیار طولانی و کم‌نظیرش است که حدود دو سال (بیش از ۷۰۰ روز) طول می‌کشد و در طی آن، نور ستاره اصلی تقریباً به طور کامل مسدود می‌شود.
۲. چه چیزی باعث گرفتگی طولانی و شدید این ستاره می‌شود؟
بر خلاف تصور اولیه، عامل اصلی گرفتگی خودِ ستاره همدم نیست، بلکه یک «قرص واریزه» عظیم و متراکم از غبار و سنگ است که به دور ستاره همدم می‌چرخد. این قرص غبارآلود به قدری وسیع است (با قطری حدود ۷.۶ برابر فاصله زمین تا خورشید) که هنگام عبور از مقابل ستاره ابرغول، نور آن را برای مدت طولانی مسدود می‌کند.
۳. گرفتگی ستاره معز هر چند وقت یک‌بار اتفاق می‌افتد و گرفتگی بعدی چه زمانی است؟
به دلیل فاصله بسیار زیاد بین دو ستاره، دوره تناوب مداری این منظومه ۲۷ سال است. این یعنی هر گرفتگی با فاصله ۲۷ سال از قبلی رخ می‌دهد. گرفتگی بعدی در سال ۲۰۳۶ میلادی قابل مشاهده خواهد بود.
۴. چگونه می‌توان ستاره معز را در آسمان شب پیدا کرد؟
ساده‌ترین راه، پیدا کردن ستاره بسیار درخشان عَیوق (Capella) در صورت فلکی ارابه‌ران است. ستاره معز (اپسیلون ارابه‌ران) درخشان‌ترین ستاره در یک مثلث کوچک در کنار عیوق است که به صورتواره «بزغاله‌گان» (The Kids) شهرت دارد. برای یافتن عیوق نیز میتوانید از دو ستاره لبه بالایی کاسه دب اکبر (ملاقه بزرگ) کمک بگیرید و خط فرضی بین آن‌ها را ادامه دهید.
۵. چرا در اسطوره‌شناسی نام این ستاره (معز به معنی بز نر) با ستاره عیوق (بز ماده) در تضاد است؟
این یک ابهام جالب اساطیری است. ستاره درخشان عیوق (Capella) به عنوان «بز ماده» شناخته می‌شود و ستارگان کوچک کنار آن، از جمله معز، به «بزغاله‌گان» (The Kids) معروف هستند. اما نام عربی خود ستاره اپسیلون ارابه‌ران، «معز»، به معنای «بز نر» است. این هم‌نشینی این سوال را ایجاد می‌کند که آیا بز نر پدر بزغاله‌هاست یا خود یکی از آن‌ها، که این بخشی از جذابیت اسطوره‌ای این ستاره‌هاست.
میتوانید مقاله فوق را نیز از منبع مطالعه فرمائید: منبع
