تقویم هجری شمسی که امروزه به عنوان تقویم رسمی ایران مورد استفاده قرار می‌گیرد، یکی از دقیق‌ترین گاهشماری‌های جهان محسوب می‌شود. این تقویم که ریشه در تاریخ و نجوم ایران دارد، طی فرآیندی طولانی و با تلاش دانشمندان و منجمان ایرانی به شکل کنونی درآمده است. در این مقاله، به بررسی تاریخچه، ویژگی‌ها و تحولات تقویم هجری شمسی پرداخته شده و دلایل دقت و برتری آن نسبت به سایر تقویم‌های جهانی تحلیل می‌شود.
مقدمه
تقویم هجری شمسی، به عنوان یکی از دقیق‌ترین تقویم‌های جهان، بر اساس حرکت خورشید و با مبدا هجرت پیامبر اسلام (ص) تنظیم شده است. این تقویم که امروزه در ایران استفاده می‌شود، حاصل تلاش‌های دانشمندان ایرانی از جمله عبدالغفارخان نجم‌الدوله است. در این مقاله، به بررسی تاریخچه، ویژگی‌ها و تحولات این تقویم پرداخته می‌شود.
تقویم هجری شمسی نخستین بار توسط عبدالغفارخان نجم‌الدوله استخراج شد. او در سال ۱۲۶۴ شمسی، عبارت "۱۲۶۴ شمسی" را در حاشیه تقویم سال ۸۰۷ جلالی ذکر کرد و از آن پس، تقویمی را در ایران رواج داد که مبنای آن شمسی و مبدا آن هجرت پیامبر (ص) بود. این تقویم به "تقویم هجری شمسی برجی" معروف شد و اصول آن به شرح زیر است:
مبدا این تقویم، اول فروردین سال شمسی هجرت پیامبر (ص) است که ۱۱۹ روز قبل از اول محرم سال اول هجری قمری و مطابق با ۱۹ مارس ۶۲۲ میلادی است.
: لحظه تحویل سال، مقارن با عبور مرکز خورشید از نقطه اعتدال بهاری است. این لحظه، آغاز سال نو یا نوروز نامیده می‌شود و همیشه با اولین روز بهار مطابقت دارد.
سال هجری شمسی برجی، یک سال شمسی حقیقی است که طول آن برابر با مدت زمان دو عبور متوالی مرکز خورشید از نقطه اعتدال بهاری است. متوسط طول سال ۳۶۵ روز و ۵ ساعت و ۴۸ دقیقه و ۴۵/۲ ثانیه است. با این حال، طول سال شمسی حقیقی ثابت نیست و تحت تأثیر تغییرات پارامترهای نجومی، تغییر می‌کند.
در دوره‌ای ۵۰ ساله (۱۳۳۵ تا ۱۳۸۵ هجری شمسی)، طول سال شمسی حقیقی بین ۳۶۵ روز و ۵ ساعت و ۴۲ دقیقه تا ۳۶۵ روز و ۶ ساعت و ۴ دقیقه در نوسان بوده است. این مقدار با سال نجومی که مدت زمان چرخش کامل زمین به دور خورشید است (۳۶۵/۲۵۶۴ روز) متفاوت است.
تقویم هجری شمسی برجی شامل ۱۲ ماه حقیقی به نام "برج" است که به نام ۱۲ صورت فلکی قدیمی منطقه البروج نام‌گذاری شده‌اند. این تقسیم‌بندی بر اساس حرکت ظاهری خورشید در آسمان است. طول هر برج بین ۲۹ تا ۳۲ روز متغیر است و به دلیل حرکت غیریکنواخت خورشید، ممکن است طول یک برج از سالی به سال دیگر تغییر کند. هر ۴ یا ۵ سال یک بار نیز سال کبیسه اتفاق می‌افتد و طول سال به ۳۶۶ روز می‌رسد.
برای جبران این اضافه زمان، تقویم هجری شمسی از سیستم کبیسه‌گیری استفاده می‌کند. در این سیستم، هر ۴ یا ۵ سال یکبار، یک روز به سال اضافه می‌شود و سال کبیسه نامیده می‌شود. این کار باعث می‌شود تقویم هجری شمسی با دقت بسیار بالایی با سال خورشیدی هماهنگ بماند. در سال‌های کبیسه، ماه اسفند به جای ۲۹ روز، ۳۰ روز خواهد داشت. کبیسه‌ها معمولاً هر ۴ سال یکبار اتفاق می‌افتند، اما در برخی موارد (برای حفظ دقت بیشتر) این فاصله به ۵ سال افزایش می‌یابد. کبیسه‌گیری در تقویم هجری شمسی مشابهت زیادی با تقویم جلالی دارد که حدود 1000 سال پیش توسط منجمان عصر سلطان جلال‌الدین ملک‌شاه سلجوقی ازجمله خازنی، واسطی، بیهقی، بهرام و عمر خیام به منظور انطباق نوروز تقویم یزدگردی بر آغاز بهار بنا گذاشته شد.
می‌توان از روی لحظه تحویل سال پی به کبیسه یا عادی بودن سال برد. به طور مثال لحظه تحویل سال 1404 برابر با ساعت 12 و 31 دقیقه و 30 ثانیه روز پنجشنبه (یک روز بعد از 29 اسفند) است. قاعده تعیین نوروز در تقویم جلالی می‌گوید که چون لحظه تحویل سال بعد از لحظه ظهر قرار دارد، روز بعد اول فروردین خواهد بود. پس جمعه 1 فروردین (دو روز بعد از 29 اسفند) 1404 است.برای پر کردن فاصله چهارشنبه تا جمعه (29 اسفند تا 1 فروردین)، اسفند ماه 1403 ، سی روزه در نظر گرفته می‌شود. بر این اساس سال 1403 سال کبیسه خواهد شد.
با قاعده دیگری نیز می‌توان عادی یا کبیسه بودن سال را تعیین کرد. اگر لحظه تحویل سال بعد از لحظه ظهر سیصد و شصت و پنجمین روز سال (29 اسفند) و قبل از لحظه ظهر سیصد و شصت و ششمین روز سال رخ دهد، سیصد و شصت و ششمین روز، اولین روز سال جدید خواهد بود و سالی که به پایان رسیده عادی خواهد بود.
اگر لحظه تحویل سال بعد از لحظه ظهر سیصد و شصت و ششمین روز سال واقع شود، روز بعد اولین روز سال جدید است و سال به پایان رسیده، کبیسه است. مشخص است که اگر لحظه تحویل سال قبل از لحظه ظهر باشد، همان روز، اولین روز سال جدید خواهد بود.
این روش کبیسه‌گیری نشان می‌دهد که هر چهار یا پنج سال رخ دادن سال‌های کبیسه، از ترتیب خاصی پیروی نمی‌کند. دو سال کبیسه پنج ساله متوالی نیز در دوره‌های 29 یا 33 یا 37 ساله ظاهر می‌شوند که آنها هم از قاعده خاصی پیروی نمی‌کنند.
البته شیوه‌های گوناگونی برای تعیین کبیسه نوشته شده است.
تقویم هجری شمسی برجی در ابتدا تنها در امور گمرکی و مالی ایران مورد استفاده قرار می‌گرفت. در سال ۱۲۸۸ هجری شمسی، میرزا عبدالحسین‌خان شیبانی (وحیدالملک)، نماینده تهران در مجلس شورای ملی، طرحی را برای تغییر تاریخ معاملات از قمری به هجری شمسی برجی ارائه کرد. این طرح در سال ۱۲۸۹ هجری شمسی به تصویب رسید و تقویم هجری شمسی برجی به عنوان مقیاس رسمی زمان در محاسبات دولتی پذیرفته شد.
در سال ۱۳۰۴ هجری شمسی، نام برج‌های عربی به نام‌های فارسی تغییر یافت و تقویم هجری شمسی به عنوان تقویم رسمی کشور تصویب شد. نام ماه‌های این تقویم ریشه اوستایی دارند و به فرشتگان و یاوران اهورامزدا اشاره می‌کنند. ماه‌های فروردین تا شهریور ۳۱ روزه، ماه‌های مهر تا بهمن ۳۰ روزه و ماه اسفند در سال‌های عادی ۲۹ روزه و در سال‌های کبیسه ۳۰ روزه است.
| بیشتر بخوانید: حقایقی درباره سن، اندازه و تاریخچه خورشید |
تقویم هجری شمسی از نظر نجومی و طبیعی، یکی از دقیق‌ترین تقویم‌های جهان محسوب می‌شود. برخی از دلایل برتری این تقویم عبارتند از:
۱. محاسبات نجومی دقیق: مدت سال شمسی و کبیسه‌های تقویم هجری شمسی بر اساس محاسبات نجومی تعیین می‌شود. این تقویم تنها تقویم متداول در جهان است که علاوه بر کبیسه‌های چهارساله، کبیسه پنج‌ساله نیز دارد.
۲. هماهنگی با طبیعت: تعداد روزهای ماه‌ها با حرکت ظاهری خورشید روی دایره البروج هماهنگی کامل دارد.
۳. آغاز سال با بهار: آغاز سال تقویم هجری شمسی با سالگرد تولد بهار و شکوفایی طبیعت همزمان است.
۴. ریشه تاریخی: پایه‌های این تقویم از "تقویم سلطانی" اقتباس شده است که توسط منجمان ایرانی مانند خازنی برای تثبیت نوروز در اول بهار طراحی شد.
تقویم هجری شمسی، به عنوان یکی از دقیق‌ترین و علمی‌ترین تقویم‌های جهان، حاصل تلاش‌های دانشمندان ایرانی در طول تاریخ است. این تقویم نه تنها از نظر نجومی دقیق است، بلکه با طبیعت و فرهنگ ایران نیز هماهنگی کامل دارد. با توجه به ویژگی‌های منحصر به فرد این تقویم، می‌توان آن را به عنوان یکی از دستاوردهای بزرگ علمی و فرهنگی ایران به جهانیان معرفی کرد.
منابع:
