لکه درخشان کاسینی در نور زمین‌تاب با دوربین دوچشمی، نه‌چندان دور از تیکوی کم‌نورتر، قابل‌مشاهده است. (عکس از باب کینگ)
شامگاه، ماه در مرحله هلال افزایشی بود و تنها ۲.۶ روز از آغاز ماه قمری می‌گذشت. این شرایط، فرصتی مناسب برای رصد زمین‌تاب (Earthshine) فراهم کرده بود؛ پدیده‌ای که در آن، نیمه تاریک ماه با نوری ضعیف و ملایم از بازتاب زمین روشن می‌شود. با استفاده از دوربین دوچشمی ۱۰x۵۰، نمایی فراتر از انتظار آشکار شد.
بخش تاریک ماه، برخلاف تصور رایج، جزئیاتی بسیار غنی را در خود پنهان دارد. در همان نگاه اول، چندین دریا (Maria) قابل شناسایی بودند و در کنار آن‌ها، دو دهانه‌ی برخوردی بسیار درخشان و معروف — کوپرنیک (Copernicus) و کپلر (Kepler) — با سامانه‌های رگه‌ای خود به‌وضوح در سطح ماه می‌درخشیدند.
اما در میان این منظره آشنا، لکه‌ی درخشان غیرمنتظره‌ای در جنوب شرقی دریای ابرها (Mare Nubium) توجه را به خود جلب کرد. در نگاه نخست، این لکه، شباهت زیادی به تیکو (Tycho)، یکی از برجسته‌ترین دهانه‌های ماه داشت. بسیاری از رصدگران تازه‌کار و حتی برخی باتجربه‌ها، در نگاه اول چنین فرضی می‌کنند؛ چرا که تیکو معمولاً به عنوان درخشان‌ترین ساختار سطحی ماه در فازهای نزدیک به بدر شناخته می‌شود.
با دقت بیشتر و بررسی موقعیت و ساختار نوری آن لکه، مشخص شد که آنچه دیده می‌شود تیکو نیست، بلکه دهانه‌ی کاسینی (Cassini) است؛ ساختاری که گرچه به اندازه‌ی تیکو پرآوازه نیست، اما از نظر جذابیت بصری و اهمیت تاریخی چیزی کم ندارد.
بیشتر بخوانید: رازهای رصد آسمان شب
دهانه‌ی کاسینی که به افتخار جووانی دومنیکو کاسینی، اخترشناس برجسته ایتالیایی‌الاصل قرن هفدهم میلادی نام‌گذاری شده، از دیرباز توجه منجمان را به خود جلب کرده است. این دهانه در لبه شمالی دریای باران‌ها (Mare Imbrium) قرار دارد، اما در شرایط نوری خاص، پرتوهای بازتابی آن در دیگر نواحی ماه نیز به چشم می‌آیند — به‌ویژه هنگامی که ماه در فازهای پایین است و نور خورشید با زاویه مایل به سطح آن می‌تابد.
این تجربه نشان داد که حتی در میان چهره‌ی آشنای ماه، هنوز هم می‌توان چیزهای جدیدی کشف کرد. رصد در فازهای اولیه ماه — هنگامی که نور مستقیم کم است اما سایه‌ها عمیق‌اند — بستری غنی برای مشاهده ساختارهایی فراهم می‌آورد که در فازهای پرنورتر محو می‌شوند. لکه‌ی درخشان کاسینی، به‌ویژه زمانی که با زمین‌تاب ضعیف احاطه شده، تصویری رازآلود و الهام‌بخش از ماه به نمایش می‌گذارد؛ گویی یادآور این نکته است که در آسمان شب، همواره چیزی برای شگفتی و کشف وجود دارد.
به نظر می‌رسد جووانی کاسینی در یکی از نخستین رصدهای ماه که در سال ۱۶۷۱ انجام داد، آنچه امروز به نام دهانه هِل کیو (Hell Q) و سامانه‌ی رگه‌ای کوچک اطراف آن شناخته می‌شود را با پدیده‌ای جوی اشتباه گرفت. او در آن زمان این ساختار را به‌صورت «ابری سفیدرنگ» در سطح ماه توصیف کرد. مدتی بعد، کاسینی گزارش داد که آن ابر ناپدید شده و به جای آن، دهانه‌ای تازه ظاهر شده است — برداشتی که به‌احتمال زیاد ناشی از محدودیت‌های شدید ابزارهای اپتیکی آن دوران بود.
این تفسیر نادرست، نمونه‌ای ارزشمند از چگونگی تاثیر فناوری بر برداشت‌های نجومی است؛ جایی که ضعف تفکیک تصویری می‌تواند پدیده‌ای عادی را به رخدادی فوق‌العاده بدل کند.
چارلز وود، اخترشناس و ویراستار همکار مجله Sky & Telescope، در کتاب خود "ماه مدرن: دیدگاهی شخصی" (The Modern Moon: A Personal View)، به‌طور خاص به همین پدیده اشاره کرده است. او لکه درخشان کاسینی را این‌گونه توصیف می‌کند:
«دهانه‌ای برخوردی با قطر حدود ۳ کیلومتر، با سامانه‌ای از رگه‌های روشن و تیز که تا چند ده کیلومتر امتداد یافته‌اند.»
دهانه‌هایی مانند تیکو (Tycho) و هِل کیو با ویژگی‌هایی چون دیواره‌های درونی روشن، قله‌های مرکزی، و الگوهای پرتووش گسترده، نشانگر جوانی زمین‌شناسی خود هستند. این ساختارهای درخشان، بازمانده‌هایی از برخوردهایی نسبتاً تازه در مقیاس زمانی ماه به شمار می‌روند و همچنان نور خورشید را با شدت بیشتری نسبت به سطح کهنه‌تر ماه بازتاب می‌دهند. این درخشش بالا، آن‌ها را به اهدافی شاخص برای رصدگران — حتی در شرایط نور کم یا در نور زمین‌تاب — تبدیل کرده است.
لکه درخشان کاسینی در حوالی ماه کامل، زمانی که نور خورشید به‌صورت عمود بر سطح آن می‌تابد و سایه‌ها عملاً ناپدید می‌شوند، به بیشترین میزان درخشش خود می‌رسد. همین نوع تابش، در شب‌های نزدیک به ماه نو نیز از طریق نور زمین‌تاب (Earthshine) ایجاد می‌شود؛ و به همین دلیل، این عارضه حتی در فازهای هلالی ماه نیز به‌وضوح قابل مشاهده است.
در کنار این پدیده، حلقه تیره‌رنگ اطراف دهانه تیکو نیز به‌چشم می‌آمد. این حلقه از جنس شیشه‌ی مذاب برخوردی است که در اثر برخوردی سهمگین، که به شکل‌گیری خود دهانه منجر شد، پدید آمده. بازتاب متفاوت این ماده، تیکو را حتی در نور مستقیم نیز چشمگیر می‌سازد.
این رصدها، در شب ۲۲ اردیبهشت ۱۴۰۴، هم‌زمان با ماه کامل انجام شد؛ زمانی که شرایط نوری، دیدی کم‌نظیر از این ساختارهای برخوردی جوان و درخشان را فراهم می‌کرد.
شاید با خواندن این مقاله فکر کنید برای دیدن چنین جزئیاتی به ابزارهای گران‌قیمت نیاز دارید، اما خبر خوب این است که بسیاری از زیبایی‌های ماه حتی با ابزارهای کوچک و مقرون‌به‌صرفه هم قابل مشاهده هستند. همانطور که در مقاله اشاره شد، حتی یک دوربین دوچشمی ساده هم می‌تواند جزئیات خیره‌کننده‌ای را آشکار کند.
اگر به دنبال برداشتن قدم بعدی و تهیه اولین تلسکوپ خود هستید، لازم نیست بودجه زیادی صرف کنید. تلسکوپ‌های دست دوم یک گزینه عالی برای شروع هستند. بسیاری از منجمان آماتور پس از مدتی ابزار خود را ارتقا می‌دهند و تلسکوپ‌های قبلی خود را که کاملاً سالم هستند، با قیمت مناسبی به فروش می‌رسانند.
برای رصد دقیق دهانه‌های ماه مانند تیکو و لکه درخشان کاسینی، تلسکوپ‌های شکستی ۶۰ میلی‌متری یا ۷۰ میلی‌متری اسکای‌واچر (Sky-Watcher) گزینه‌هایی فوق‌العاده برای مبتدیان هستند. این تلسکوپ‌ها تصویری واضح و شفاف از ماه ارائه می‌دهند، کار با آن‌ها بسیار ساده است و میتوانید نسخه‌های دست دوم آن‌ها را با قیمتی بسیار اقتصادی پیدا کنید. با چنین ابزاری، نه تنها لکه کاسینی، بلکه صدها دهانه، کوه و دریای دیگر در ماه منتظر کشف شدن توسط شما خواهند بود.
بیشتر بخوانید: ماده تاریک چیست؟
برخوردهای سیارکی، همچون کنده‌کاری‌های عظیم کیهانی، موادی را از اعماق پنهان سطح ماه بیرون می‌کشند؛ موادی که میلیون‌ها یا حتی میلیاردها سال در تاریکی زیرین آرمیده بودند، دور از تابش بی‌وقفه خورشید. برخلاف خاک سطحی که در معرض ذرات باردار خورشیدی و پرتوهای کیهانی رفته‌رفته تیره می‌شود، این سنگ‌های تازه بیرون‌زده درخشش و سفیدی خاصی دارند که آن‌ها را از محیط اطراف متمایز می‌کند. سنگ‌های پرتاب‌شده حاصل از این برخوردها، پس از سقوط مجدد، دهانه‌های ثانویه‌ای را پدید می‌آورند که درواقع پرده از لایه‌های مدفون‌شده و قدیمی‌تر پوسته ماه برمی‌دارند.
تیکو یکی از برجسته‌ترین نمونه‌های چنین پدیده‌ای است؛ دهانه‌ای نسبتاً جوان با سنی حدود ۱۰۸ میلیون سال. این عدد ما را به واپسین دوره کرتاسه می‌برد؛ زمانی که دایناسورها بر زمین حکمرانی می‌کردند. تخمین‌ها نشان می‌دهند جرم برخوردکننده‌ای که تیکو را پدید آورد، قطری بین ۶ تا ۱۰ کیلومتر داشته است—تقریباً هم‌ابعاد با همان سیارکی که حدود ۴۲ میلیون سال بعد، عامل اصلی انقراض دایناسورها در زمین شد.
در مورد هِل کیو، اگرچه سن دقیقی در دست نیست، اما ویژگی‌هایی چون لبه‌های تیز و پرتوهای درخشان گسترده‌اش به‌روشنی نشان می‌دهند که این دهانه نیز بسیار جوان است. در حقیقت، این لکه نورانی چنان بازتاب قوی‌ای دارد که می‌تواند با آریستارخوس—درخشان‌ترین عارضه وسیع سطح ماه—رقابت کند.
در شبی که این ساختار خیره‌کننده را زیر نور ملایم زمین‌تاب رصد کردم، هِل کیو از آریستارخوس نیز راحت‌تر دیده می‌شد. این موضوع تا حدی ناشی از شرایط رصدی مطلوب بود: در آن زمان، پدیده‌ی رُخگرد طولی باعث شده بود آریستارخوس کمی به سمت لبه غربی ماه بچرخد و از دید مستقیم خارج شود؛ در حالی که ناحیه‌ی هِل کیو، در موقعیتی مرکزی‌تر قرار داشت و نور تابیده از زمین را بهتر بازتاب می‌داد.
برای نخستین بار، نور خورشید هنگامی به لکه درخشان کاسینی می‌تابد که ماه حدود ۸.۵ روزه است. از آن لحظه به بعد، این لکه تا حدود دو هفته، در اغلب فازهای ماه قابل مشاهده باقی می‌ماند.
در شامگاه ۱۵ اردیبهشت ۱۴۰۴ (برابر با ۵ مه ۲۰۲۵)، باوجود شرایط نه‌چندان مطلوبِ دید رصدی و ماهی با سن ۸.۸ روز، موفق شدم با استفاده از تلسکوپ بازتابی ۱۰ اینچی و بزرگنمایی ۱۷۱ برابر، دهانه هِل کیو – با قطر ۳.۴ کیلومتر (۲.۱ مایل) – را تشخیص دهم. لکه درخشان کاسینی نیز در همان شب به‌وضوح قابل مشاهده بود. شب بعد، دیدن خودِ دهانه دشوارتر شده بود، اما درخشش لکه به‌طرز محسوسی افزایش یافته بود؛ پدیده‌ای که احتمالاً ناشی از افزایش زاویه تابش نور خورشید بود.
جالب آن‌که هر دو ساختار، در درون دهانه‌ای بسیار بزرگ‌تر و فرسوده به نام دِلاندر جای گرفته‌اند. دِلاندر با قطر ۲۲۷ کیلومتر، پس از کلاویوس (۲۳۱ کیلومتر) و بیلی (۳۰۳ کیلومتر)، سومین دهانه بزرگ در سمت پیدای ماه به شمار می‌رود.
حتی در میان شبکه گسترده‌ای از رگه‌های پراکنده‌ی دهانه تیکو، منطقه هِل کیو و نواحی پیرامونی آن همچون توده‌ای درخشان به‌چشم می‌آیند. در زمان ماه کامل، این لکه درخشان چنان شدت نوری دارد که در برخی شرایط، حتی از خود تیکو نیز روشن‌تر به نظر می‌رسد.
بیشتر بخوانید: چگونه ادغام سیاهچاله‌ها می‌تواند ماهیت ماده تاریک را آشکار کند
اگرچه تاکنون شخصاً این موضوع را بررسی نکرده‌ام، اما محتمل است که بتوان لکه درخشان کاسینی را در شرایط رصدی مساعد، بدون کمک ابزارهای اپتیکی و تنها با چشم غیرمسلح نیز از سایر پرتوهای تیکو تفکیک کرد. این احتمال به‌ویژه در زمان‌هایی که رُخگردهای طولی مطلوب موجب متمایل شدن نیمکره جنوبی ماه به سمت زمین می‌شوند، بیشتر می‌شود و نمای بهتری از این عارضه در اختیار رصدگر قرار می‌گیرد.
در پایان، تجربه‌ی رصد لکه درخشان کاسینی و دهانه‌ی هِل کیو یادآور این نکته‌ی ارزشمند است که حتی آشناترین چهره‌ها در آسمان شب نیز می‌توانند رازهای ناپیدایی در خود داشته باشند. این رصدها نشان دادند که نه‌تنها ابزار و شرایط نوری، بلکه زمان و زاویه‌ی دید نیز نقشی کلیدی در آشکارسازی جزئیات ماه ایفا می‌کنند.
در نگاهی وسیع‌تر، این مقاله نشان می‌دهد که دانش نجوم، فقط بر پایه کشفیات تازه نیست، بلکه بر ژرف‌نگری در آنچه به‌ظاهر آشناست نیز استوار است. ساختارهایی مانند لکه کاسینی، اگرچه در مقایسه با دهانه‌های معروفی همچون تیکو یا آریستارخوس کمتر شناخته‌شده‌اند، اما به‌واسطه‌ی ویژگی‌های منحصر‌به‌فرد، می‌توانند پنجره‌ای تازه به درک ما از زمین‌شناسی ماه و تاریخچه‌ی برخوردهای کیهانی بگشایند.
از دل فازهای کم‌نور تا اوج درخشش در ماه کامل، لکه درخشان کاسینی نمونه‌ای کوچک اما تاثیرگذار از زیبایی‌های کمتر دیده‌شده ماه است؛ گواهی بر این حقیقت که در آسمان، همیشه چیزی برای کشف باقی مانده است — به‌ویژه برای چشمانی که به‌دقت می‌نگرند.
میتوانید مقاله فوق را نیز از منبع مطالعه فرمائید: منبع
